Bàn thờ Canh Nậu - Tín ngưỡng thờ Mẫu là một trong những nét đặc sắc và độc đáo nhất trong đời sống tâm linh của người Việt, thể hiện niềm tin sâu sắc vào sự che chở của những vị thánh mẫu – những “người mẹ thiêng liêng” bảo hộ con người. Đây không chỉ đơn thuần là một hình thức thờ phụng mà còn là sự kết hợp hài hòa giữa tín ngưỡng dân gian, văn hóa, lịch sử và tinh thần nhân văn, góp phần tạo nên bản sắc riêng của dân tộc Việt Nam.
Sự hình thành và phát triển của tín ngưỡng thờ mẫu
Nguồn gốc tín ngưỡng thờ Mẫu bắt nguồn từ nhu cầu tôn vinh các nữ thần – những vị thần gắn với trời, đất, nước, rừng… vốn gắn liền trực tiếp với đời sống nông nghiệp xưa. Trải qua nhiều thời kỳ, từ ảnh hưởng của Nho giáo, Phật giáo đến Đạo giáo, tín ngưỡng thờ Mẫu vẫn giữ được vị trí đặc biệt, hình thành nên hệ thống thờ tự, nghi lễ và văn hóa phong phú. Điểm độc đáo của tín ngưỡng này nằm ở chỗ tôn vinh người mẹ – hình ảnh bao dung, che chở, nuôi dưỡng và dẫn dắt con người vượt qua khó khăn. Các vị Thánh Mẫu như Mẫu Thượng Thiên, Mẫu Thượng Ngàn, Mẫu Thoải và Mẫu Địa chính là hiện thân của những yếu tố tự nhiên nuôi dưỡng sự sống.
Mẫu Liễu Hạnh – Hình tượng trung tâm của Đạo Mẫu
Trong hệ thống thờ Mẫu, Mẫu Liễu Hạnh là hình tượng trung tâm và được tôn vinh là một trong Tứ Bất Tử của tín ngưỡng Việt. Truyền thuyết kể rằng bà ba lần giáng thế, mỗi lần đều gắn với sứ mệnh cao cả: giúp dân làm ăn, giáo hóa triều đình và bảo vệ đất nước. Hình tượng Mẫu Liễu Hạnh vừa là người mẹ hiền hậu, vừa là biểu tượng của tinh thần yêu nước, bất khuất và lòng nhân từ. Chính nhờ ảnh hưởng này mà Đạo Mẫu không chỉ dừng lại ở việc thờ cúng, mà còn trở thành tấm gương đạo đức về tình mẫu tử, lòng hiếu nghĩa và niềm tin vào sự bảo trợ thiêng liêng.
Hầu đồng – Hình thức thực hành đặc sắc của đạo Mẫu
Một trong những hình thức thực hành nổi bật và độc đáo nhất của tín ngưỡng thờ Mẫu là hầu đồng. Đây là nghi lễ giao tiếp với thần linh thông qua việc người thực hành nhập vai các vị thánh, ban phát lộc và truyền đi thông điệp tâm linh. Hầu đồng còn là sự hòa quyện của âm nhạc, múa hát, trang phục rực rỡ và không khí linh thiêng, tạo nên một loại hình văn hóa đa chiều giàu tính nghệ thuật. Hiện tượng này từng được nghiên cứu dưới góc độ khoa học tâm lý, càng khiến tín ngưỡng này thêm phần huyền bí và hấp dẫn.
Các địa điểm và lễ hội gắn liền với tín ngưỡng thờ Mẫu
Các trung tâm thờ Mẫu nổi tiếng phải kể đến Phủ Dầy (Nam Định) – nơi thờ chính Mẫu Liễu Hạnh, đền Bắc Lệ (Lạng Sơn) – nơi linh thiêng gắn với Mẫu Thượng Ngàn, hay Phủ Tây Hồ (Hà Nội) – địa điểm linh thiêng bậc nhất ở miền Bắc. Ngoài ra còn có chùa Tiên, đền Sòng Sơn cùng nhiều địa điểm khác, nơi thường diễn ra các lễ hội lớn như lễ hội Phủ Dầy, hội đền Bắc Lệ… Đây là dịp người dân hành hương, cầu tài, cầu lộc, đồng thời thể hiện lòng biết ơn với các vị thánh mẫu đã phù hộ cho cuộc sống an lành. Không chỉ mang ý nghĩa tín ngưỡng, thờ Mẫu còn chứa đựng giá trị nhân văn sâu sắc. Đó là sự tôn vinh vai trò người phụ nữ trong gia đình và xã hội, biểu trưng cho tình yêu thương, lòng nhân ái và sự bao dung. Tín ngưỡng này còn góp phần gắn kết cộng đồng, nuôi dưỡng tinh thần đoàn kết và khuyến khích con người sống hướng thiện.
Có thể nói, tín ngưỡng thờ Mẫu là một phần quan trọng của văn hóa tâm linh Việt Nam, phản ánh mối quan hệ hài hòa giữa con người với thiên nhiên và thần linh. Trải qua bao biến động lịch sử, đạo Mẫu và nghi lễ hầu đồng vẫn tồn tại mạnh mẽ trong lòng người dân, trở thành sợi dây gắn kết quá khứ với hiện tại và tương lai, đồng thời khẳng định bản sắc văn hóa độc đáo của dân tộc Việt.
