1. Cửa võng là gì và có ý nghĩa ra sao trong không gian thờ tự?
Cửa võng là phần trang trí nằm ở gian chính giữa trong đình, nhà thờ họ hoặc tư gia, thường được làm bằng gỗ chạm khắc tinh xảo, đặt ngay dưới hoành phi hoặc phía trước ban thờ. Theo quan niệm truyền thống, cửa võng không chỉ là ranh giới giữa không gian thờ và không gian sinh hoạt, mà còn mang ý nghĩa bảo vệ, che chở và tôn nghiêm cho nơi thờ tự. Tùy từng quy mô, cửa võng có thể được chạm trổ hoa văn rồng, phượng, tứ quý hay ngũ phúc, thể hiện ước vọng về phúc lộc, thịnh vượng và đạo hiếu.
2. Theo tư liệu cổ, cửa võng trong đình và nhà tư nhân khác nhau như thế nào?
Theo nhà nghiên cứu Nguyễn Văn Tố (Tạp chí Tri Tân, số 131, 24 Février 1944), cửa võng trong đình thường được chạm khắc cầu kỳ với các tích:
- Lưỡng long triều nguyệt (hai con rồng chầu mặt nguyệt),
- Lục long ngự thiên (sáu con rồng bay lên trời),
- Ngũ phượng hàm thư (năm con phượng ngậm thư).
Đây là những họa tiết cao quý, thể hiện quyền lực, linh thiêng và sự tôn kính đối với thần thánh. Ngược lại, trong nhà tư nhân hoặc nhà thờ họ, cửa võng thường chạm các hình ngũ phúc (năm con dơi), phù dung (hoa sen), cây trĩ (chim trĩ đậu cành phù dung), liên áp (vịt bơi đầm sen), mai điểu (chim sẻ đậu cành mai) gần gũi, mang ý nghĩa may mắn, hạnh phúc, trường thọ và đức hạnh, phù hợp với đời sống và đạo hiếu của dân gian.
3. Vì sao ngày nay nhiều tư gia lại thích chạm lưỡng long chầu nguyệt?
Trong xã hội hiện đại, không còn sự phân cấp phong kiến như xưa, nên nhiều gia đình chọn hoa văn rồng phượng để tạo vẻ trang nghiêm, quyền quý cho không gian thờ cúng. Tuy nhiên, theo truyền thống, rồng phượng vốn chỉ dành cho vua chúa hoặc đình đền thờ thần. Các gia đình dân gian thường dùng rồng hóa trúc, rồng mai hoặc ngũ phúc phù dung, vừa mang ý nghĩa phong thủy, vừa thể hiện sự tinh tế, tôn trọng giới hạn văn hóa. Dùng họa tiết nào tùy thuộc vào sở thích và nhận thức về truyền thống của từng gia chủ.
4. Ý nghĩa biểu tượng của các họa tiết chạm khắc trên cửa võng
- Ngũ phúc (năm con dơi): Tượng trưng cho phúc – lộc – thọ – khang – ninh, năm điều phúc lành lớn nhất đời người.
- Cây trúc: Đại diện cho nam nhân, người quân tử, kiên trung và chính trực.
- Cây mai, hoa phù dung: Tượng trưng cho nữ nhân, sự thanh khiết, mềm mại, đức hạnh.
- Cây tùng: Biểu tượng của sức sống trường thọ, bền bỉ, thường đi cùng hình ảnh trúc và cúc trong bộ tứ quý.
- Hoa cúc: Đại diện cho phẩm hạnh và sự thanh cao.
Các họa tiết trên cửa võng thường được phối hợp thành tứ quý bốn mùa, thể hiện vòng tuần hoàn của thiên nhiên và sự viên mãn trong đời sống.
5. Có còn quy định nghiêm ngặt về họa tiết rồng phượng không?
Không còn. Từ khi chế độ phong kiến chấm dứt, hoa văn trên cửa võng, y môn hay hoành phi không còn bị giới hạn bởi tầng lớp xã hội. Các nghệ nhân và gia chủ có thể tự do lựa chọn họa tiết theo sở thích, miễn sao vẫn đảm bảo tính trang nghiêm, cân đối và phù hợp với không gian thờ tự. Nhiều nhà vẫn ưa chuộng phong cách rồng phượng truyền thống, trong khi một số khác chọn ngũ phúc, phù dung hoặc tứ quý để thể hiện sự nhẹ nhàng, tinh tế.
6. Phù dung là gì và có ý nghĩa gì trong hoa văn cửa võng?
Phù dung là hoa sen, biểu tượng của sự thanh cao, thuần khiết và vĩnh cửu. Trong các mẫu cửa võng, hoa phù dung thường xuất hiện cùng chim trĩ, liên áp hoặc mai điểu, tạo nên bố cục hài hòa và mềm mại. Hoa sen còn gắn liền với triết lý “gần bùn mà chẳng hôi tanh mùi bùn”, biểu trưng cho tâm hồn trong sáng và đạo đức cao quý – rất phù hợp với không gian thờ tổ tiên.
