I. Giới thiệu
Tại nhà thờ họ Cao có treo một đôi câu đối được khắc trên chất liệu gỗ sơn mài, theo lời truyền lại đã có từ khoảng bảy mươi năm trước. Câu đối mang phong cách thư pháp cổ, có những chữ viết theo lối xưa khiến việc đọc hiểu trở nên khó khăn. Một số người cho rằng hai vế không đối nhau hoàn toàn về luật bằng trắc, nhưng nội dung và tinh thần lại rất nhất quán, thể hiện triết lý nhân nghĩa và tinh thần truyền đời của gia tộc.
II. Nội dung câu đối
Câu đối được ghi như sau:
仁義根基培卋德
百世精神若見聞
Đọc theo âm Hán Việt:
Nhân nghĩa căn cơ bồi thế đức
Bách thế tinh thần nhược kiến văn.
Tạm dịch nghĩa:
Lấy nhân nghĩa làm gốc rễ, vun bồi đức hạnh cho đời sau.
Tinh thần ấy truyền qua trăm đời, như thể thấy được, nghe được rõ ràng.
Dịch thơ:
Nhân nghĩa dựng nền xây đức lớn,
Tinh thần soi sáng trải trăm đời.
III. Giải thích và bình giải
- Vế đối thứ nhất “Nhân nghĩa căn cơ bồi thế đức” nêu lên nền tảng đạo lý làm người. “Nhân nghĩa” là gốc của đạo đức, là chuẩn mực cao nhất trong ứng xử và hành xử của con người. “Căn cơ” chỉ nền tảng vững chắc, “bồi thế đức” nghĩa là vun đắp đức hạnh để truyền cho đời sau, thể hiện khát vọng xây dựng gia phong bền vững qua nhiều thế hệ.
- Vế thứ hai “Bách thế tinh thần nhược kiến văn” nói đến sự trường tồn của tinh thần ấy. “Bách thế” là trăm đời, chỉ sự lâu dài, bền vững của dòng họ. “Tinh thần” là sức sống, là giá trị đạo lý được lưu truyền. Cụm “nhược kiến văn” – “như thể thấy, như thể nghe” – biểu thị mức độ hiện hữu mạnh mẽ của truyền thống, dù thời gian trôi qua vẫn cảm nhận rõ ràng như trước mắt.
Toàn câu đối thể hiện tư tưởng kế thừa và phát huy đạo đức tổ tiên. Dù theo lối cổ, một số chữ có khác biệt về hình thể như chữ “卋” thay cho “世”, nhưng nghĩa không thay đổi. Đây là cách viết cổ, thường gặp trong các văn bản Hán Nôm xưa. Câu đối này vì vậy không chỉ là một tác phẩm nghệ thuật mà còn là lời nhắc nhở con cháu: hãy lấy nhân nghĩa làm gốc, giữ tinh thần chính trực và hiếu nghĩa để truyền đời.
IV. Kết luận
Câu đối ở nhà thờ họ Cao là sự kết tinh của đạo lý gia phong, ca ngợi nhân nghĩa, đức hạnh và tinh thần bền bỉ truyền qua nhiều thế hệ. Dù có đôi chỗ chưa thật chỉnh về luật đối, giá trị của nó nằm ở ý tứ sâu sắc và thông điệp nhân văn. Mỗi chữ khắc trên gỗ sơn mài không chỉ là ngôn từ mà còn là lời răn dạy, là niềm tự hào về nguồn cội – nơi tinh thần và đạo đức của tổ tiên vẫn như còn hiện hữu qua từng thế hệ con cháu.
