Xin thưa quý vị và các bạn sau vài năm được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại tín ngưỡng thờ mẫu Tam Phủ đã được phổ biến rộng rãi tại nhiều địa phương trên cả nước. Bên cạnh sự phát triển mạnh mẽ của các liên hoan hát văn hầu đồng được tổ chức quy mô và bài bản tôn vinh những giá trị của di sản tín ngưỡng thờ mẫu cũng đang gặp phải những biến tướng khó kiểm soát.
Sự phát triển và những biến tướng của tín ngưỡng thờ mẫu Tam Phủ
Tại Hà Nội kết quả kiểm tra sơ bộ của Sở Văn hóa và Thể thao vào năm 2018 cho thấy tín ngưỡng thờ mẫu Tam Phủ đã diễn ra ở hầu hết các quận huyện thị xã với hơn 1.900 đền điện thờ mẫu. Việc thực hành tín ngưỡng này không chỉ giới hạn ở các đền phủ nổi tiếng mà còn diễn ra ở chùa đình miếu và ngay cả tại các gia đình tư nhân. Đáng chú ý tín ngưỡng này đã xuất hiện tại các hội nghị hội chợ hay sự kiện làm sai lệch giá trị của nó.
bàn thờ mẫu Tam Phủ
Nhiều nhà nghiên cứu chỉ ra rằng nghi thức hầu đồng hiện nay đang bị biến tướng nghiêm trọng. Tình trạng hầu đồng diễn ra ở mọi nơi mọi lúc kể cả tại các chùa đình và các sư cũng tham gia vào nghi lễ này. Thậm chí trong một số trường hợp nghi lễ được tổ chức với âm thanh cực lớn làm mất đi không gian tôn nghiêm cần có trong các lễ hội thờ mẫu.
Sự bùng phát các nghi thức mở phủ thăng đồng đã tạo ra sự phân hóa trong giới thanh đồng với hiện tượng người dân tham gia vào hầu đồng để tranh đua thứ hạng và gia tăng giá trị của các giá đồng. Giá hầu đồng hiện nay không chỉ có vài triệu đồng mà có thể lên tới bạc tỷ. Hình thức tổ chức lễ hội cũng ngày càng trở nên phức tạp với số lượng cung văn tăng lên và âm thanh được khuếch đại hết mức.
Tính thương mại và sự biến tướng trong thực hành tín ngưỡng
Giáo sư Ngô Đức Thịnh nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu Văn hóa Việt Nam cho rằng tín ngưỡng thờ mẫu Tam Phủ đang bị thương mại hóa và vụ lợi hóa thể hiện rõ qua hình thức ban phát lộc cầu xin của con nhang đệ tử. Trước đây các lễ hầu đồng đơn giản ít màu mè nhưng hiện nay những yếu tố như trang phục âm nhạc và bài hát mới đã khiến nghi lễ bị biến tướng. Nghi lễ hầu đồng theo tiến sĩ Nguyễn Thị Yên Viện Nghiên cứu Văn Hóa thuộc Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam vốn không có khuôn mẫu cố định. Tuy nhiên các biến tướng trong nghi thức đặc biệt là sự phát triển quá mức của các nghi lễ như hầu đồng và sử dụng các bài hát không thuộc về đạo mẫu đã làm sai lệch nghi thức truyền thống.
Cần có sự chuẩn hóa và quản lý chặt chẽ
Để khắc phục tình trạng này nhiều nhà nghiên cứu đề xuất cần phải chuẩn hóa các nghi lễ hầu đồng và tăng cường công tác quản lý di sản đặc biệt là đối với các đền phủ thờ mẫu. Việc xác định và chuẩn hóa nghi lễ trong thực hành tín ngưỡng thờ mẫu sẽ giúp ngăn chặn các biến tướng và bảo vệ giá trị truyền thống. Cùng với đó cần đề cao vai trò của các chủ đền các thầy cô đồng có uy tín để tạo ra ảnh hưởng tích cực trong cộng đồng. Các cơ quan quản lý nhà nước cũng cần kiên quyết với những thực hành lệch lạc đảm bảo môi trường lành mạnh cho tín ngưỡng thờ mẫu.
Hầu đồng và tín ngưỡng thờ mẫu: Đừng đánh đồng và hiểu đúng giá trị di sản
Mặc dù hầu đồng là một phần quan trọng của tín ngưỡng thờ mẫu nhưng không thể coi hầu đồng là toàn bộ tín ngưỡng thờ mẫu. Giáo sư Nguyễn Chí Bền Viện trưởng Viện Văn hóa Nghệ thuật Việt Nam nhấn mạnh rằng tín ngưỡng thờ mẫu Tam Phủ bao gồm nhiều yếu tố khác nhau như văn chương huyền thoại và các nghi lễ thờ cúng. Hầu đồng chỉ là một trong những nghi lễ của tín ngưỡng này và không thể đánh đồng với toàn bộ di sản văn hóa.
Giải pháp bảo tồn và phát huy giá trị di sản
Để bảo tồn và phát huy giá trị của tín ngưỡng thờ mẫu Tam Phủ cần có sự hợp tác giữa các chủ thể (những người thực hành tín ngưỡng) và khách thể (người tham gia tham quan). Cả hai phía cần nhận thức đúng đắn về giá trị của di sản này và thực hành nghi lễ đúng mực không để tín ngưỡng bị biến tướng thành một hình thức mê tín dị đoan. Giáo sư Nguyễn Chí Bền cũng khẳng định rằng nếu không kiên quyết ngừng sử dụng vàng mã hầu đồng sẽ trở nên tốn kém lãng phí và có thể gây hại cho môi trường đồng thời làm giảm sự thiện cảm của cộng đồng đối với tín ngưỡng này.
Kết luận
Hầu đồng là một phần quan trọng của di sản văn hóa phi vật thể nhưng để bảo tồn và phát huy đúng đắn giá trị của nó cần phải có sự quản lý chặt chẽ chuẩn hóa các nghi lễ và nâng cao ý thức cộng đồng. Việc thực hành tín ngưỡng cần được hiểu đúng và thực hiện đúng cách để di sản này không bị biến tướng và vẫn giữ được giá trị văn hóa truyền thống xứng đáng với sự công nhận của UNESCO.
