Người miền Nam có cách bài trí bàn thờ tổ tiên khác miền Bắc không?
Theo các ghi chép và chia sẻ của nhiều người nghiên cứu về văn hóa dân gian, người miền Nam có cách bài trí bàn thờ tổ tiên mang nét đặc trưng riêng nhưng vẫn giữ gốc truyền thống từ miền Bắc. Khi cư dân Bắc Bộ di cư vào Nam trong thời kỳ khai khẩn, họ mang theo mô hình ba lớp thờ gồm thờ thần linh, thờ tổ tiên và thờ cộng đồng. Theo Nguyễn Duy Linh và chia sẻ của Trần Thanh, mô hình này tiếp tục được duy trì và phát triển tại miền Nam, song được điều chỉnh cho phù hợp với điều kiện sống và tâm lý thoáng hơn của cư dân vùng đất mới. Nhờ đó, cách bài trí bàn thờ ở miền Nam vừa phản ánh truyền thống cha ông, vừa thể hiện sự thích nghi văn hóa linh hoạt của người dân phương Nam.
Bài trí ba lớp thờ có phải là đặc trưng riêng của miền Nam không?
Không hẳn. Như Nguyễn Phát nhận xét, bài trí ba lớp thờ là truyền thống chung của nhiều quốc gia Á Đông, bao gồm Trung Hoa, Hàn Quốc và Việt Nam, chứ không chỉ riêng miền Nam. Ba lớp thờ là biểu hiện của tư tưởng Tam giới và Tam tài trong Nho – Phật – Lão, thể hiện sự tôn kính từ cõi trời (thần linh), cõi người (tổ tiên) đến cõi cộng đồng (thần thành hoàng, thổ địa). Do đó, miền Nam chỉ là một trong những vùng duy trì và phát huy cách bài trí theo đặc trưng văn hóa địa phương, chứ không phải là nơi duy nhất có truyền thống ba lớp thờ.
Ảnh thờ trong miền Nam có gì đặc biệt?
Một nét đặc trưng dễ nhận thấy ở miền Nam là ảnh thờ chung cho hai vợ chồng trên cùng một tấm. Nguyễn Trần Mạnh Tấn cho biết, ảnh thờ thường là ảnh chụp khi cả hai còn sống, và chỉ được đưa lên bàn thờ sau khi cả hai đều đã qua đời. Trước đó, khi chỉ một người mất, gia đình sẽ dùng ảnh riêng của người đã mất để thờ, còn ảnh chung được cất giữ lại. Phong tục vừa mang tính thực tế, vừa thể hiện quan niệm “phu thê đồng hành” – vợ chồng sum họp ở cả hai cõi âm dương, giữ trọn nghĩa tình cho đến sau khi mất.
Nếu một người mất trước, người còn lại vẫn còn sống thì ảnh thờ có thay đổi không?
Không. Khi một người trong hai vợ chồng qua đời, chỉ ảnh riêng của người mất được thờ, còn ảnh chụp chung vẫn được cất giữ cho đến khi người còn lại cũng qua đời. Lúc ấy, ảnh chung mới được đặt lên bàn thờ thay thế ảnh riêng thể hiện sự tế nhị và tôn trọng người đang sống, đồng thời bảo lưu hình ảnh vợ chồng khi cả hai đều còn tại thế, mang ý nghĩa đoàn tụ và bền vững trong tâm linh.
Phong tục thờ ở miền Nam có gì khác biệt so với miền Bắc?
Theo quan sát của Trần Tôn Quý, người miền Nam bài trí bàn thờ thoáng và linh hoạt hơn miền Bắc. Nếu miền Bắc thường tuân thủ nghiêm ngặt thứ tự đặt đồ thờ, vị trí bát hương và khoảng cách các lớp thờ, thì miền Nam lại chuộng sự gọn gàng, đơn giản và thực tế hơn. Cách bố trí vẫn giữ nguyên nguyên tắc ba lớp thờ, nhưng không rườm rà về lễ nghi. Ngoài ra, miền Nam thường kết hợp ảnh thờ với bát hương và lễ vật trên cùng một cấp, tạo nên không gian thờ vừa trang nghiêm vừa gần gũi với đời sống.
Vậy ba lớp thờ được phân loại như thế nào?
Ba lớp thờ thường được hiểu là ba tầng không gian tượng trưng cho ba mối quan hệ tâm linh chính. Lớp thờ tổ tiên là không gian bên trong nhà, nơi đặt bàn thờ gia tiên, thể hiện lòng hiếu kính. Lớp thờ thần linh thường nằm ở hiên hoặc ngoài sân, nơi thờ Thổ công, Táo quân, hoặc các vị thần bảo hộ. Lớp thờ cộng đồng đặt ở đình, chùa hoặc miếu làng, nơi người dân cùng thờ Thành hoàng hoặc các vị thần bảo hộ vùng đất không chỉ biểu hiện tôn ti trật tự trong tín ngưỡng, mà còn phản ánh quan niệm sống “uống nước nhớ nguồn” và “kính trên nhường dưới” của người Việt.
Sử dụng ảnh chụp chung có ảnh hưởng đến phong tục thờ cúng không?
Không hề ảnh hưởng đến giá trị tâm linh hay sự tôn kính tổ tiên. Ngược lại, sử dụng ảnh chụp chung phản ánh sự hòa quyện giữa truyền thống và hiện đại, giúp thờ cúng trở nên thuận tiện, gọn gàng và mang tính biểu trưng cao. Nó thể hiện tinh thần “đồng sinh đồng tử” trong văn hóa gia đình Việt, đồng thời cho thấy tính nhân văn và linh hoạt của người miền Nam trong duy trì đạo hiếu. Dù có khác biệt về hình thức, nhưng về bản chất, cả miền Bắc và miền Nam đều cùng hướng đến sự trang nghiêm, lòng thành kính và tinh thần tri ân tổ tiên, giữ trọn ý nghĩa cốt lõi của đạo thờ cúng trong văn hóa dân tộc.
