Tôn giáo có ảnh hưởng như thế nào bởi văn hóa và tín ngưỡng địa phương?
Tôn giáo luôn chịu ảnh hưởng mạnh mẽ từ văn hóa và tín ngưỡng địa phương nơi nó du nhập. Khi một tôn giáo mới được đưa vào một quốc gia, nó thường phải thích nghi và hòa nhập với các yếu tố văn hóa, tín ngưỡng bản địa để dễ dàng được chấp nhận và phát triển. Phật giáo, khi được truyền vào Nhật Bản, là một ví dụ rõ ràng về sự hòa trộn này. Thay vì chỉ tiếp thu giáo lý và nghi thức nguyên thủy, người Nhật đã kết hợp Phật giáo với Thần đạo, coi các vị Phật như những hóa thân của các vị thần trong tín ngưỡng truyền thống của họ. Điều này đã tạo nên một hệ thống tôn giáo độc đáo và riêng biệt, mang đậm dấu ấn của văn hóa bản địa Nhật Bản.
Vì sao người Việt thường đưa Mẫu vào thờ trong chùa?
Sự gần gũi giữa tín ngưỡng Mẫu và đời sống tâm linh người Việt được thể hiện rõ qua những ví dụ như Phủ Dầy, nơi tín ngưỡng thờ Mẫu đã trở thành một phần quan trọng trong đời sống tâm linh của người dân. Mẫu không chỉ là người mẹ biểu tượng của sự che chở mà còn là sự kết nối sâu sắc giữa tín ngưỡng bản địa và Phật giáo. Vì thế, nhiều ngôi chùa ở Việt Nam áp dụng nguyên tắc "Tiền Phật – Hậu Thánh", tức là phía trước thờ Phật, phía sau có Ban Thờ Thánh Mẫu. Điều này giúp tạo sự liên kết giữa hai hệ thống tín ngưỡng, đồng thời giúp người dân cảm thấy gần gũi và dễ tiếp nhận hơn trong không gian thờ cúng. Vai trò của Ban Thờ Thánh Mẫu trong chùa không chỉ mang tính tâm lý giúp người dân cảm thấy an tâm mà còn có ý nghĩa văn hóa sâu sắc. Ban Thờ Thánh Mẫu giúp kết hợp Phật giáo với tín ngưỡng bản địa, làm cho không gian thờ cúng trong chùa trở nên gần gũi, thân thiện và dễ tiếp cận. Nhờ có Ban Thờ Thánh Mẫu, chùa không chỉ là nơi thờ Phật mà còn trở thành nơi sinh hoạt tâm linh cộng đồng, góp phần làm cho tôn giáo hòa nhập tự nhiên vào đời sống của người dân Việt Nam.
Tại sao trong chùa lại có ban thờ Mẫu, mặc dù chùa vốn là nơi thờ Phật?
Hiện tượng này xuất phát từ thực tế tín ngưỡng đa thần, đa giáo của người Việt. Trong lịch sử, từng có giai đoạn gọi là tam giáo đồng nguyên, tức là Phật, Thánh, Trời, Khổng, Lão, thậm chí cả Mẫu đều được thờ chung trong một không gian tín ngưỡng, thường là chùa. Người xưa tích hợp cả đạo Phật, đạo Lão, tín ngưỡng Trời, Mẫu và cả Thành Hoàng làng vào chùa để tiện cho việc thờ cúng. Có thể ví von rằng chùa như một “Mặt trận Tổ quốc”, nơi mà tôn giáo nào cũng có mặt. Đây là một hệ quả lịch sử lâu đời và phản ánh sự hòa hợp trong tín ngưỡng dân gian Việt Nam.
Phật giáo khi du nhập vào Việt Nam có gì khác biệt?
Tương tự, khi Phật giáo du nhập vào Việt Nam, nó cũng không chỉ đơn thuần tiếp nhận những yếu tố từ Ấn Độ mà còn phải thích nghi và kết hợp với các yếu tố văn hóa và tín ngưỡng của người Việt. Một trong những đặc điểm nổi bật là việc người Việt đã kết hợp hình tượng Phật với tín ngưỡng Mẫu, hình tượng người mẹ trong văn hóa dân gian. Điển hình là hệ thống Tứ Pháp (Pháp Vân, Pháp Vũ, Pháp Lôi, Pháp Điện) và Ban Thờ Thánh Mẫu trong chùa. Chính sự kết hợp này đã giúp Phật giáo trở nên gần gũi và dễ tiếp nhận hơn đối với người Việt, đặc biệt là khi hình tượng Mẫu, được xem như là biểu tượng của sự che chở và bảo vệ, mang lại cảm giác thân quen và an lành.
Tín ngưỡng Việt Nam có đặc điểm gì nổi bật?
Tín ngưỡng Việt Nam có một đặc điểm nổi bật là tính linh hoạt và khả năng dung hòa. Trước khi hệ thống Đạo Mẫu được quy chuẩn, người Việt vẫn duy trì quan niệm "Đất vua, chùa làng", và khi đến chùa, người dân không chỉ thờ Phật mà còn tìm kiếm sự bình an, cầu xin sự bảo vệ của các đấng linh thiêng. Tuy nhiên, nếu bàn thờ trong chùa chỉ có các vị Phật và Bồ Tát gốc Ấn Độ hay Trung Quốc, nhiều người có thể cảm thấy xa lạ và không kết nối được về mặt tâm linh. Do đó, việc đưa tín ngưỡng Mẫu vào chùa là một cách để giúp Phật giáo gần gũi hơn với đời sống tâm linh người Việt.
Tín ngưỡng thờ Mẫu có nguồn gốc và sự đa dạng như thế nào?
Tín ngưỡng thờ Mẫu là một dạng tín ngưỡng dân gian đặc trưng của người Việt, có từ thời Hùng Vương với hình ảnh các vị Thánh Mẫu như Thượng Ngàn, Thoải Phủ, Mẫu Liễu Hạnh. Mỗi thời kỳ, cách lý giải và thờ cúng Mẫu lại khác nhau. Có nơi xem Mẫu là nhân thần – tức người có thật được thờ phụng, có nơi xem Mẫu là thiên thần hoặc hiện thân của các lực lượng tự nhiên. Chủ đề tín ngưỡng thờ Mẫu rất rộng và sâu sắc, từng được nhiều học giả như nhà văn Vũ Ngọc Phan nghiên cứu và ghi chép đầy đủ.
Việc hầu đồng tại nơi thờ Mẫu trong chùa có được phép hay không?
Thực tế, một số chùa có ban thờ Mẫu riêng hoặc nhà thờ Mẫu riêng, và đôi khi người dân tổ chức hầu đồng ngay trong khuôn viên chùa. Tuy nhiên, việc hầu đồng không thể khẳng định là “được” hay “không được”, mà phụ thuộc vào tín ngưỡng và truyền thống của từng địa phương. Nếu là tập tục lâu đời và được cộng đồng chấp nhận, họ có thể tiếp tục duy trì. Ngược lại, nếu gây tranh cãi, mất đi sự tôn nghiêm, cộng đồng có thể điều chỉnh hoặc hạn chế.
Thực tế hiện nay có nhiều người hiểu sai về tín ngưỡng thờ Mẫu, dẫn đến thực hành bị biến tướng và mất đi vẻ đẹp truyền thống. Nhiều nơi đã “tân hóa” tín ngưỡng theo hướng lệch lạc, làm mai một giá trị văn hóa gốc. Chẳng hạn, trước đây các gia đình thờ Mẫu rất thành kính, lập bàn thờ riêng, đi lễ tại các phủ như Phủ Giầy, nhưng hiện nay có những người lợi dụng tín ngưỡng để trục lợi. Họ gọi là “lên đồng” hay “mở phủ” để kinh doanh. Tuy nhiên, dù có biến tướng, tín ngưỡng thờ Mẫu vẫn cần được tôn trọng và giữ gìn như một di sản văn hóa dân gian.
