Tín Ngưỡng Thờ Thành Hoàng Làng

2. Tín ngưỡng thờ thần làng

Tín ngưỡng thờ thần làng là nét văn hóa đặc trưng của các cộng đồng Việt Nam, mỗi làng thường có một vị Thành Hoàng bảo hộ, nhưng cũng có nơi thờ nhiều vị từ 2–3 vị hoặc nhiều làng thờ chung một vị. Ví dụ, làng Bình Đà (Hà Nội) thờ Lạc Long Quân và Linh Lang Đại Vương, trong khi làng Bút Tháp (Bắc Ninh) thờ Lê Văn Thịnh. Những làng thờ chung một Thành Hoàng thường “kết chạ”, tức thiết lập mối quan hệ thân thiết thông qua các nghi lễ đón rước, trả anh trả em và giao lưu văn hóa giữa các làng. Tín ngưỡng này vừa bảo vệ cộng đồng vừa gắn kết các làng xóm, giữ gìn truyền thống và phong tục tập quán.

3. Phân loại thần trong tín ngưỡng làng xã

Theo PGS. Nguyễn Duy Hinh, các thần trong tín ngưỡng làng xã được phân loại thành ba nhóm chính. Thiên thần là những vị gắn liền với hiện tượng tự nhiên như thần núi, thần sông, bảo vệ thiên nhiên và các yếu tố sống còn trong đời sống cộng đồng. Nhân thần là những người có công lớn với đất nước hoặc làng xã, sau khi qua đời được tôn thờ và thần hóa, điển hình như Trần Hưng Đạo – anh hùng dân tộc chống quân Nguyên, và Hai Bà Trưng – nữ anh hùng khởi nghĩa chống ách đô hộ Trung Quốc. Thần tôn giáo là các vị sư đắc đạo sau khi qua đời được phong thần và tôn thờ tại các chùa, ví dụ Từ Đạo Hạnh tại chùa Thầy (Hà Nội), Không Lộ Thiền Sư tại chùa Keo (Thái Bình) và Giác Hải Thiền Sư tại chùa Cổ Lễ (Nam Định). Việc phân loại này giúp hiểu rõ vai trò và giá trị của từng vị thần trong đời sống tín ngưỡng làng xã Việt Nam.

4. Sự khác biệt giữa "Thành Hoàng" và "Thần Hoàng"

• Từ “Thành Hoàng” là đúng theo văn bản chữ Hán cổ.

• Dân gian một số nơi dùng sai thành “Thần Hoàng” dẫn đến nhầm lẫn.

• Thành Hoàng được thờ ở đình làng; đôi khi cũng thờ ở chùa theo mô típ “tiền thần hậu Phật”.

5. Phân cấp các vị thần dưới thời phong kiến

Dưới thời phong kiến, các vị thần được phân cấp rõ ràng theo vai trò và công trạng. Thượng đẳng thần là những thiên thần có công giúp vua, bảo vệ đất nước và nhân dân. Trung đẳng thần là những người có công khai khẩn lập ấp hoặc có danh tiếng linh thiêng, được tôn vinh vì đóng góp cho cộng đồng. Hạ đẳng thần là các thần không rõ công trạng nhưng vẫn được dân làng kính trọng, thường tham gia đời sống tâm linh hàng ngày. Ngoài ra, còn có tà thần, yêu thần – những vị thần không được nhà nước công nhận, mang tính chất không chính thống, ví dụ như thần ăn xin hay thần chết bất đắc kỳ tử, gắn liền với nghèo đói, cái chết hoặc những sự kiện không may. Việc phân cấp này phản ánh cách nhìn nhận tín ngưỡng và quyền lực xã hội trong đời sống phong kiến.

6. Thành Hoàng và các câu chuyện huyền thoại

Các câu chuyện về Thành Hoàng thường theo một mô típ chung. Nhân vật thường sinh ra trong hoàn cảnh đặc biệt, kèm theo dấu hiệu siêu nhiên hoặc giấc mơ thần kỳ từ khi còn nhỏ. Họ sở hữu tài năng xuất chúng, nổi bật trong xã hội và lập nhiều công lao lớn cho dân và nước. Sau khi qua đời, nhân vật được dân làng thờ phụng, tưởng nhớ và phong làm Thành Hoàng – vị thần bảo vệ làng, bảo vệ dân tộc. Thần tích còn thường xuất hiện các yếu tố kỳ ảo, giống như hình ảnh thần tiên trong Đạo giáo, có thể hóa phép, di chuyển qua thời gian và không gian để giúp dân cứu nước. Những câu chuyện này vừa ghi dấu công lao, vừa củng cố niềm tin tín ngưỡng trong cộng đồng.

7. Một số ví dụ tiêu biểu

Trong tín ngưỡng làng xã Việt Nam, nhiều vị thần được thờ phụng vì công lao và sự linh thiêng. Thần Quý Minh xuất phát từ làng Đông Xá, là hai anh em nhân đức được thần dẫn lên núi thu tinh; sau đó sinh ra Quý Công với khả năng thần kỳ, được dân làng thờ phụng vì giúp đỡ cộng đồng và đất nước. Phó bảng Hoàng Mộc được mời làm Thành Hoàng khi làng gặp tai họa, trở thành vị thần bảo vệ dân làng vượt qua khó khăn và tai ương. Nguyễn Đình Cật (Vĩnh Yên) được dân làng tôn thờ vì mỗi lần đi qua đình, ngai thờ lại đổ, thể hiện sự linh thiêng và công đức của ông, nhờ đó được phong làm Thành Hoàng. Những vị thần này vừa bảo vệ làng, vừa gắn liền với tín ngưỡng và văn hóa cộng đồng.

8. Các trường hợp đặc biệt

Trong tín ngưỡng làng xã Việt Nam, nhiều vị thần và vật linh được thờ cúng với ý nghĩa bảo vệ cộng đồng. Ở làng Vị Khê (Nam Định), Hổ Mang Đại Vương được tôn thờ như Thành Hoàng, thể hiện sự kính trọng đối với loài vật linh thiêng. Tại Kinh Hạ (Hà Tĩnh), dân làng thờ Thần Rắn, biểu tượng sức mạnh và linh thiêng trong truyền thống dân gian. Ở Nam Bộ, một số làng xin sắc phong thần bằng cách nộp lễ hoặc tiền để công nhận vị thần. Một trường hợp đặc biệt ở làng Thái Bình là mời công sứ Pháp làm Thành Hoàng nhưng bị từ chối, thể hiện sự giao thoa giữa văn hóa dân gian và ảnh hưởng của thực dân Pháp. Những câu chuyện này phản ánh cách cộng đồng thờ phụng, bảo vệ và tôn vinh thần linh trong đời sống làng xã.

9. Thành Hoàng và mối liên kết cộng đồng

• Là biểu tượng gắn kết cộng đồng làng xã giống như thờ tổ tiên trong gia đình.

• Phản ánh truyền thống “uống nước nhớ nguồn” thờ người có công với làng với nước.