Sau khi được UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại, tín ngưỡng thờ Mẫu Tam Phủ đã lan rộng và trở thành một phần quan trọng trong đời sống văn hóa tinh thần của nhiều địa phương trên cả nước. Cùng với sự phát triển mạnh mẽ của các lễ hội, liên hoan hát văn, hầu đồng được tổ chức quy mô, bài bản để tôn vinh giá trị di sản, tín ngưỡng này cũng đang đối mặt với những biến tướng khó kiểm soát.
Sự phát triển và những biến tướng của tín ngưỡng thờ mẫu Tam Phủ
Theo kết quả khảo sát sơ bộ của Sở Văn hóa và Thể thao Hà Nội năm 2018, tín ngưỡng thờ Mẫu Tam Phủ đã xuất hiện ở hầu hết các quận, huyện và thị xã với hơn 1.900 đền, phủ thờ Mẫu. Không chỉ diễn ra tại các đền phủ nổi tiếng, tín ngưỡng này còn xuất hiện trong chùa, đình, miếu và ngay cả trong các gia đình tư nhân. Thậm chí, nghi lễ thờ Mẫu còn xuất hiện tại các hội nghị, hội chợ và sự kiện thương mại, làm sai lệch giá trị nguyên bản của tín ngưỡng.
bàn thờ mẫu Tam Phủ
Nghi thức hầu đồng hiện nay đang có xu hướng biến tướng nghiêm trọng. Hầu đồng diễn ra tràn lan ở nhiều nơi, kể cả tại các chùa đình, với sự tham gia của các thầy cô đồng. Một số lễ hội tổ chức âm thanh quá lớn, làm mất đi không gian tôn nghiêm cần có, và dẫn đến tình trạng thương mại hóa giá trị di sản.
Tính thương mại và sự biến tướng trong thực hành tín ngưỡng
Giáo sư Ngô Đức Thịnh – nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu Văn hóa Việt Nam – nhận định rằng tín ngưỡng thờ Mẫu đang bị thương mại hóa thông qua các hình thức phát lộc, cầu xin và dịch vụ hầu đồng đắt đỏ. Trước đây, lễ hầu đồng giản dị, ít màu mè, nhưng hiện nay trang phục, âm nhạc và bài hát mới đã làm nghi lễ mất đi tính truyền thống. Theo tiến sĩ Nguyễn Thị Yên (Viện Nghiên cứu Văn hóa, Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam), nghi lễ hầu đồng vốn không có khuôn mẫu cố định, nhưng việc lạm dụng và phát triển quá mức đã dẫn tới biến tướng, sử dụng những bài hát không thuộc đạo Mẫu, làm lệch nghi thức truyền thống.
Cần có sự chuẩn hóa và quản lý chặt chẽ
Nhiều nhà nghiên cứu cho rằng cần chuẩn hóa nghi lễ hầu đồng và tăng cường quản lý di sản, đặc biệt là các đền phủ thờ Mẫu. Việc này không chỉ giúp ngăn chặn biến tướng mà còn bảo vệ giá trị văn hóa truyền thống. Vai trò của các chủ đền, thầy cô đồng uy tín cần được đề cao để tạo ảnh hưởng tích cực trong cộng đồng. Đồng thời, các cơ quan quản lý nhà nước cần kiên quyết xử lý những thực hành lệch lạc, đảm bảo môi trường lành mạnh cho tín ngưỡng thờ Mẫu.
Hầu đồng và tín ngưỡng thờ mẫu: Đừng đánh đồng và hiểu đúng giá trị di sản
Mặc dù hầu đồng là phần quan trọng của tín ngưỡng thờ Mẫu, nhưng không thể coi đây là toàn bộ di sản. Giáo sư Nguyễn Chí Bền – Viện trưởng Viện Văn hóa Nghệ thuật Việt Nam – nhấn mạnh rằng tín ngưỡng này bao gồm nhiều yếu tố: văn chương, huyền thoại và các nghi lễ thờ cúng. Hầu đồng chỉ là một trong những nghi lễ, không thể đánh đồng với toàn bộ giá trị văn hóa.
Giải pháp bảo tồn và phát huy giá trị di sản
Để bảo tồn tín ngưỡng thờ Mẫu Tam Phủ, cần có sự hợp tác giữa những người thực hành tín ngưỡng và cộng đồng tham quan. Việc nhận thức đúng giá trị của di sản và thực hành nghi lễ đúng mực sẽ ngăn ngừa mê tín dị đoan. Giáo sư Nguyễn Chí Bền cũng khuyến cáo, việc lạm dụng vàng mã trong hầu đồng vừa tốn kém, lãng phí vừa có thể gây hại cho môi trường, đồng thời làm giảm thiện cảm của cộng đồng đối với tín ngưỡng.
Kết luận
Hầu đồng là một phần quan trọng trong tín ngưỡng thờ Mẫu, nhưng để phát huy giá trị di sản, cần chuẩn hóa nghi lễ, quản lý chặt chẽ và nâng cao ý thức cộng đồng. Khi hiểu đúng và thực hành đúng, tín ngưỡng này không chỉ giữ được bản sắc văn hóa truyền thống mà còn tiếp tục tỏa sáng như một di sản phi vật thể được UNESCO công nhận.
