Tín ngưỡng thờ Thần Nông và tục thờ vía lúa

I. Khát vọng mùa màng bội thu và tín ngưỡng thờ lúa

Đối với cư dân nông nghiệp lúa nước Việt Nam, khát vọng mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt, nhân khang vật thịnh là mong mỏi muôn đời. Người Việt cho rằng cây lúa có linh hồn, từ đó hình thành nên tín ngưỡng thờ lúa. Cùng với thờ lúa, người dân còn thờ Thần Nông và các vị thần nông nghiệp khác.

Bàn thờ thần nông

Bàn thờ thần nông

Bàn thờ gỗ hương đá Nam Phi 2,17m

Bàn thờ gỗ gụ Lào

Cóc nhảy vào bàn thờ Thần Tài – Điềm báo gì?

II. Truyền thuyết về Thần Nông và cội nguồn dân tộc

Theo truyền thuyết, Thần Nông được coi là thủy tổ của người Việt. Trong sách Đại Việt Sử Ký Toàn Thư, sử thần Ngô Sĩ Liên kể rằng Thần Nông từng đi tuần thú phương Nam, đến núi Ngũ Lĩnh (nay thuộc tỉnh Hồ Nam, Trung Quốc), kết duyên với một người con gái địa phương và sinh ra Lộc Tục – sau này là Kinh Dương Vương, vua nước Xích Quỷ. Kinh Dương Vương và Long Nữ sinh ra Lạc Long Quân, kết duyên với Âu Cơ và sinh ra trăm người con – tổ tiên của người Việt.

III. Thần Nông– vị thần nông nghiệp

Thần Nông, hay còn gọi là Viêm Đế, là ông tổ nghề nông, người dạy dân làm ruộng, chế tạo cày bừa, tổ chức lễ thượng điền – hạ điền, và là người đầu tiên dùng thảo dược để chữa bệnh.

Trong dân gian, Thần Nông và Hậu Tắc đôi khi được coi là hai vị thần riêng biệt, nhưng phần lớn hợp nhất thành một. Người dân thờ thần tại nhiều địa điểm như đình làng, đền miếu, chùa chiền, miếu ruộng,...

IV. Huyệt đạo Thần Nông tại Bắc Giang

Tại thôn Hố Mỵ (xã Cẩm Lý, huyện Lục Nam, tỉnh Bắc Giang), có đền thờ được cho là nơi đầu tiên tại miền Bắc thờ Thần Nông. Tại dãy núi Huyền Đinh còn nhiều dấu tích liên quan đến truyền thuyết nông nghiệp như tượng trâu đá, luống cày, đống thóc...

Truyền thuyết kể rằng một thầy phong thủy đã phát hiện đây là “huyệt đạo Thần Nông” khi quan sát bầu trời và vị trí sao Thần Nông, từ đó người dân lập đền thờ tại đây.

V. Tế lễ Thần Nông trong lịch sử

Các triều đại phong kiến rất coi trọng việc thờ cúng Thần Nông. Năm 1806, vua Gia Long cho xây Đàn Nam Giao và Đàn Xã Tắc tại Huế để tế trời và tế Thần Nông.

Ở các làng quê, người dân thường tổ chức 3 lễ lớn trong năm: Lễ hạ điền, thượng điền và lễ cầu bông (cầu mưa, cầu mùa).

Tại Bắc Giang, nhiều nghi lễ truyền thống thờ Thần Nông vẫn được duy trì, như ở xã Trường Giang (Lục Nam), xã Lương Phong (Hiệp Hòa)... Nghi lễ bao gồm mô phỏng cày bừa, trẻ em đóng giả ếch nhái đợi mưa, cúng tế chó đen trong lễ cầu đảo...

VI. Tín ngưỡng Tứ Pháp – nét đặc trưng của nông nghiệp lúa nước

Tín ngưỡng Tứ Pháp thờ 4 vị thần tự nhiên:

Pháp Vân (thần mây)
Pháp Vũ (thần mưa)
Pháp Lôi (thần sấm)
Pháp Điện (thần chớp)

Theo Lĩnh Nam Chích Quái, truyền thuyết Man Nương kể về cô gái sinh ra con từ nhà sư Ấn Độ Khâu Đà La. Đứa bé sau được hóa thân thành bốn pho tượng Phật Tứ Pháp, mang linh ứng cầu mưa, cứu hạn, được tôn thờ trong các chùa, đặc biệt tại vùng Luy Lâu (Bắc Ninh).

VII. Quan niệm vạn vật hữu linh và sự giao hòa với Phật giáo

Tín ngưỡng thờ các vị thần tự nhiên bắt nguồn từ quan niệm “vạn vật hữu linh” – cho rằng mọi hiện tượng tự nhiên đều có linh hồn. Khi Phật giáo du nhập, để phù hợp với tín ngưỡng bản địa, đã có sự “hôn phối tinh thần” giữa Phật giáo và tín ngưỡng dân gian, hình thành nên các Phật Mẫu – như Man Nương – vừa linh thiêng, vừa gần gũi với đời sống người dân.

VIII. Tục thờ vía lúa – dấu ấn thời Hùng Vương

Theo truyền thuyết thời Hùng Vương, vua đích thân dạy dân trồng lúa nước, xuống đồng cấy mạ, truyền dạy cách giữ nước, giữ giống. Sau đó tổ chức lễ khấn vía lúa tại núi Nghĩa Lĩnh (khu di tích Đền Hùng ngày nay). Hạt lúa thời xưa được cho là to như chiếc thuyền nan, chín rồi tự lăn về nhà.

Tục thờ hạt lúa thần còn được duy trì đến đầu thế kỷ 20, qua các nghi lễ như lễ hạ điền, lễ Tịch điền, gọi vía lúa… tại đền Thượng. Nhiều hình ảnh mang tính biểu tượng vẫn còn như tượng hạt lúa bằng gỗ, đá xay thờ lúa,…