Quan Hoàng Năm trong tín ngưỡng Tứ Phủ và hiện thân của ngài là Hoàng Công Chất, một nhân vật lịch sử nổi bật gắn liền với cuộc khởi nghĩa nông dân, bảo vệ biên cương vùng Tây Bắc.
1. Quan Hoàng Năm trong Tín Ngưỡng Tứ Phủ
Quan Hoàng Năm, hay còn gọi là Quan Hoàng Đệ Ngũ, là vị quan Hoàng thứ 5 trong hệ thống Tứ Phủ, đóng vai trò quan trọng trong tín ngưỡng thờ Mẫu Tứ Phủ. Ngài được xem là con của Đức Vua Cha Bát Hải Động Đình, một trong những vị thần quan trọng trong tín ngưỡng dân gian Việt Nam.
Quan Hoàng Năm mang một vị thế khá bí ẩn, không giáng trần, không có đền thờ riêng và thần tích rõ ràng, khiến nhiều người tò mò và kính trọng. Tuy nhiên, nhiều người tin rằng Quan Hoàng Đệ Ngũ chính là hiện thân của Hoàng Công Chất, tướng tài thời Lê-Trịnh, được phong là Thượng Đẳng Thần và có ảnh hưởng lớn trong tín ngưỡng thờ cúng, đặc biệt là trong Tứ Phủ.
2. Tiểu sử và sự nghiệp Hoàng Công Chất
Hoàng Công Chất (tên thật Hoàng Công Thư) sinh tại Hoàng Xá, tỉnh Thái Bình, là một trong những lãnh tụ khởi nghĩa nông dân nổi bật nhất thế kỷ 18. Cuộc khởi nghĩa của ông kéo dài từ 1739 đến 1769, hoạt động rộng khắp vùng Sơn Nam Tây Bắc, nhằm chống lại triều đình Lê-Trịnh mục nát, bảo vệ dân nghèo và giữ vững biên cương.
Năm 1751, Hoàng Công Chất xây dựng căn cứ thành Mường Thanh (Điện Biên), gọi là thành Tam Vạn, trở thành nơi trú đóng quan trọng. Ông rất được lòng dân địa phương, đặc biệt là người Thái, được tôn xưng là Then Chất hay “Chúa Mường Thanh”. Năm 1768, ông qua đời vì lâm bệnh trong lúc chiến sự căng thẳng, nhưng tinh thần và sự nghiệp vẫn được nhân dân ghi nhớ và tôn thờ.
3. Sau khi Quan Hoàng Năm mất
Sau khi Quan Hoàng Năm (Hoàng Công Chất) qua đời, con trai Hoàng Công Thư là Hoàng Công Toàn tiếp tục cuộc khởi nghĩa nhưng không thành công. Nhân dân lập đền thờ tại xã Noong Hẹt, Điện Biên, nay trở thành di tích đền Hoàng Công Chất, nơi người dân tôn kính và phối thờ như Quan Hoàng Năm trong hệ thống Tứ Phủ.
Lễ hội đền Hoàng Công Chất diễn ra vào ngày 24-25 tháng 2 âm lịch hàng năm, thu hút đông đảo tín đồ và du khách tới dâng lễ, tưởng nhớ công lao và thần tích của Quan Hoàng Năm.
4. Hình ảnh khi ngự đồng của Quan Hoàng Năm
Quan Hoàng Năm ít khi ngự đồng, nhưng nếu có thì trang phục của ngài thường là áo xanh ngọc thêu rồng, cầm kiếm và múa cờ. Ngài được mô tả với khí phách ung dung: "Mắt phượng, râu rồng, khí phách ung dung…", thể hiện uy nghiêm, thần thái thanh thoát và quyền lực trong tín ngưỡng Tứ Phủ.
