Nghề sơn son thếp vàng có nguồn gốc từ phía Bắc. Tương truyền vào thời vua Nguyễn, những thợ nghề giỏi nhất của miền Bắc đã được trưng tập vào Huế để phục vụ cho công cuộc xây dựng cung điện, đền đài, lăng tẩm và các đồ ngự dụng quý giá của hoàng gia. Trí óc sáng tạo cùng bàn tay khéo léo của họ đã góp phần làm nên sự lộng lẫy cho một vương triều. Sơn son thếp vàng là một nghệ thuật truyền thống của người Việt và được đẩy lên đến đỉnh cao để trang trí cho những công trình thuộc về cung đình – những công trình đẳng cấp nhất trong quần thể di tích thời kỳ ấy. Người ta biết sử dụng nhiều vật liệu trong sơn, trong đó chất liệu tạo màu son là châu sa – một loại khoáng chất tạo màu son, và thếp vàng – tức là dùng vàng thật dạng quỳ để thếp lên lớp sơn khi còn ướt. Do đó, nghề có tên gọi là “sơn son thếp vàng”. 

Trong công cuộc trùng tu lăng tẩm của các vua nhà Nguyễn cùng các hạng mục khác trong Đại Nội – nơi làm việc, sinh sống của vua và gia đình – những tốp thợ sơn son thếp vàng luôn có mặt. Họ làm việc lặng lẽ, cẩn trọng, tỉ mỉ từng công đoạn, bởi nghề này không cho phép sự bất cẩn.   

Đặc điểm của đồ thờ sơn son thếp vàng

Đồ thờ sơn son thếp vàng thường có lớp sơn đỏ rực rỡ hoặc đen bóng, kết hợp với kỹ thuật thếp vàng tinh xảo trên các họa tiết và chữ viết. Những sản phẩm Đồ Thờ Sơn Son Thếp Vàng thể hiện sự khéo léo và sáng tạo của các nghệ nhân, tạo nên các tác phẩm nghệ thuật mang đậm phong cách truyền thống. Quy trình sơn son và thếp vàng đòi hỏi sự cẩn thận, tỉ mỉ và tay nghề cao từ người thợ thủ công.

Nghề sơn son thếp vàng trong văn hóa truyền thống

Sơn son thếp vàng là nghề cổ truyền được lưu truyền hàng nghìn năm không chỉ ở Việt Nam mà còn là nghề truyền thống của nhiều quốc gia châu Á như Trung Quốc, Đài Loan, Thái Lan, Hàn Quốc… Nhiều nền văn minh dùng nghệ thuật sơn son thếp vàng để trang trí cung điện, nhà thờ, chùa chiền, hoàng cung. Sơn son thếp vàng là một nghề truyền thống lâu đời, có ảnh hưởng toàn cầu và đóng góp đáng kể vào kho tàng di sản văn hóa nhân loại.

• Trong các nền văn hóa cổ, kỹ thuật này được dùng để trang trí cung điện, chùa chiền, nhà thờ, hoàng cung... tạo nên các công trình kiến trúc rực rỡ và tinh tế.

• Tại Việt Nam, nghề sơn son thếp vàng vẫn được gìn giữ và phát triển được ứng dụng rộng rãi trong các công trình cung đình, chùa cổ, nhà thờ họ… góp phần bảo tồn những giá trị văn hóa quý báu.

Nghề Sơn Son Thếp Vàng cầu người thợ phải am hiểu nhiều lĩnh vực như điêu khắc, sơn mài, mỹ thuật… Người thợ giống như những nghệ sĩ đa tài, vừa là nhà điêu khắc, họa sĩ, vừa là kiến trúc sư. Đây là một quá trình sáng tạo liên tục, đòi hỏi sự học hỏi không ngừng và nâng cao tay nghề.

Màu đỏ trong sơn son tượng trưng cho sinh khí trời đất và con người; màu vàng biểu thị sự cao sang, giải thoát. Sự hòa trộn đỏ và vàng mang ý nghĩa cầu thần linh đem đến sức sống và sinh khí. Nghệ thuật sơn son thếp vàng thể hiện ước vọng tốt đẹp, sự kính trọng, tôn nghiêm, giá trị tâm linh và tín ngưỡng lớn lao cùng giá trị văn hóa, lịch sử và mỹ thuật.

Làng Sơn Đồng nổi tiếng với truyền thống lâu đời trong nghề làm đồ thờ và sơn son thếp vàng. Với hơn 200 cơ sở sản xuất, làng nghề không chỉ giữ vững chất lượng truyền thống mà còn không ngừng đổi mới mẫu mã để đáp ứng nhu cầu thị trường. Các nghệ nhân ở đây sử dụng kỹ thuật tinh xảo để tạo ra sản phẩm mang đậm nét văn hóa Việt Nam, từ đó khẳng định vị thế hàng đầu trong ngành sản xuất đồ thờ.

4. Các thành phần đồ thờ sơn son thếp vàng phổ biến

5. Tìm hiểu về sơn son

Quá trình sơn son cho một hạng mục cực kỳ công phu: phải chờ sơn khô rồi sơn lại, xả lại nhiều lần, mỗi lớp lại được mài để tạo độ láng bóng, sau đó sơn tiếp lớp khác dày hơn – lớp cuối cùng. 

Sơn son loại sơn truyền thống làm từ nhựa cây sơn được chế tác thủ công để trang trí các đồ vật quý giá. Nhựa cây sơn đặc sản của rừng Việt Nam khi chuyển hóa thành sơn son tạo ra lớp phủ bền bỉ giúp bảo vệ các vật dụng khỏi mối mọt và tác động của thời tiết. 

Cây sơn có thể được tìm thấy tự nhiên hoặc được trồng ở nhiều địa phương tại Việt Nam. Nhựa sơn chỉ bắt đầu được khai thác sau ba năm trồng. Sau khi thu hoạch nhựa sơn sẽ trải qua giai đoạn lắng tự nhiên kéo dài từ 3-4 tháng để hình thành các lớp khác nhau. Lớp sơn mặt dầu màu nâu óng ánh trên cùng được coi là phần quý giá nhất của nhựa sơn.

Kỹ thuật làm sơn sơn gồm 15 lớp trở lên. Vàng thật được dát mỏng rồi dán lên lớp sơn còn ướt, giữ nguyên lá vàng. Bàn tay khéo léo, kinh nghiệm người thợ giúp các đường nét nổi bật, sống động nhờ sự rực rỡ và sắc nét của các đường chì.

Bắt đầu từ gỗ, người thợ khò cho các tom gỗ nhỏ nhẵn, sau đó trộn hỗn hợp “bó” gồm đất phù sa, sơn, mùn cưa theo tỉ lệ nhất định để làm đầy chỗ lồi lõm, rồi mài phẳng, chờ khô. Thường mỗi ngày làm một nước sơn nếu thời tiết thuận lợi. Đến bước hom – tỉ lệ đất và sơn để tạo độ phẳng, lì – mỗi lần sơn đều phải mài. Nước sơn cần 4-5 lớp trước khi đến khâu “vóc”. Sau vóc, nếu sản phẩm được thếp vàng hoặc bạc, thì mới bắt đầu thếp. Sau khi thếp phải phủ lớp bảo vệ.

Mỗi lớp sơn được mài để tăng độ bám dính giữa các lớp, tạo độ bền lâu dài. Thời gian giữa các lớp sơn phụ thuộc nhiều vào điều kiện thời tiết và kinh nghiệm người thợ.

Sơn son đóng vai trò thiết yếu trong việc hoàn thiện vẻ đẹp của đồ thờ cúng. Để đạt được sản phẩm sơn son vừa đẹp mắt vừa bền bỉ người thợ cần phải thực hiện đầy đủ các bước như gắn sơn sơn lót và sơn phủ. Quy trình sơn son yêu cầu tay nghề cao và sự chú ý tỉ mỉ hơn so với phương pháp thếp vàng.

6. Tìm hiểu về thếp vàng

Thếp vàng là quá trình dát vàng lá, vàng quỳ lên bề mặt các vật liệu như gỗ, đá, đồng, tạo màu vàng tự nhiên. Khi vàng được thếp lên lớp sơn ta, màu sắc thay đổi theo độ chín của sơn. Kỹ thuật sơn son thếp vàng đòi hỏi sản phẩm cuối cùng phải có màu sơn trơn láng, mịn màng, trong sâu và dịu mắt – rất độc đáo. Thếp vàng thật theo đúng quy trình càng để lâu càng đẹp. Màu sơn son và vàng thếp rất rực rỡ nhưng luôn tạo cảm giác nhẹ nhàng, thanh thoát nhờ kỹ thuật tạo sự trong sâu, dễ chịu cho mắt.

Thếp vàng là phương pháp áp dụng các lớp vàng lá mỏng lên các bề mặt như gỗ đá hay đồng nhằm tạo ra lớp phủ vàng tự nhiên làm tăng sự sang trọng và vẻ đẹp cổ điển của vật phẩm. Khi vàng được thếp lên lớp sơn ta nó tạo ra hiệu ứng màu sắc hòa quyện với nền sơn mang đến một vẻ đẹp tự nhiên và tinh tế.

Công đoạn này đòi hỏi bàn tay khéo léo và xử lý tinh tế từng đường nét. Sơn là nền, vàng là chi tiết. Việc phủ, dặm vàng phải làm sao để không làm mất các đường nét chạm khắc tinh xảo, giữ cho vàng bám chắc, không bong tróc, lên màu óng ánh. Đây là bí quyết và thể hiện tay nghề người thợ.

Những mảng chạm xảo nếu sơn nhiều lớp sẽ giảm độ tinh xảo, vì thế thếp vàng giúp tôn bật và nổi bật chi tiết, đồng thời giải quyết hiện tượng sơn làm mờ nét chạm. Vì vậy, các mảng chạm trong công trình sơn son thếp vàng luôn được thếp vàng.

Sau khi thếp, phải phủ thêm hai lớp giữ vàng để tránh trầy xước. Phải đợi khoảng 3 tiếng mới thếp tiếp lớp kế tiếp. Sơn phải vừa dính, đẹp, căng vàng, không để khô hoặc ướt quá. Nếu vàng không đều, sẽ chỉnh sửa hoặc thêm lớp nữa.

Công thức và quy trình pha chế sơn son thếp vàng

Vật liệu và công thức pha chế sơn rất nghiêm ngặt, quyết định độ bóng, màu sắc, sự kết dính và độ bền của sơn trên các bề mặt như đồng, gỗ, đất. Sơn kinh trừ được đem về Hà Nội để làm một công đoạn, rồi mua về Huế đánh trong 3-4 ngày, sau đó đánh sơn chín. Khi sơn chín, mới đánh sơn màu – gọi là sơn mài hay sơn cây – trải qua nhiều công đoạn biến chế phức tạp.

Sơn son phải trải qua hai công đoạn, mất khoảng 5 ngày mới bắt đầu pha màu. Sau khi pha màu, sơn phải được lọc qua nhiều bước (lọc nước 1, 2, 3 rồi lọc bằng bông khô), qua ba lần vải và một lần bông lọc kỹ mới sơn lên được, cho ra độ bóng, loáng đẹp. Toàn bộ kỹ thuật này được truyền dạy từ các nghệ nhân Hà Nội. Một mẻ sơn như vậy có thể mất vài tháng mới hoàn thành, gọi là sơn ta – lấy từ cây sơn rừng, qua nhiều công đoạn thủ công.

7. Vì sao nên chọn đồ thờ sơn son thếp vàng?

• 7.1 Vẻ đẹp sang trọng đẳng cấp: Bàn thờ sơn son thiếp vàng mang đến một diện mạo quý phái sang trọng nhờ lớp sơn son đỏ nổi bật kết hợp với các chi tiết hoa văn mạ vàng rực rỡ. Chính nhờ vào sự kết hợp bàn thờ sơn son thiếp vàng bàn thờ sơn son thiếp vàng không chỉ làm tăng vẻ trang nghiêm của không gian thờ cúng mà còn thể hiện lòng thành kính sâu sắc của con cháu đối với tổ tiên.

• 7.2 Biểu tượng cho sự trường tồn: Màu đỏ của sơn son biểu thị sự thịnh vượng và may mắn trong khi màu vàng lại thể hiện sự phú quý quyền lực. Do đó bàn thờ sơn son thiếp vàng được coi là biểu tượng của sự vĩnh cửu trường tồn mang lại tài lộc và may mắn cho gia đình chủ nhân.

• 7.3 Ý nghĩa tâm linh sâu sắc: sơn son thiếp vàng là một phần không thể thiếu trong văn hóa thờ cúng truyền thống của người Việt. Việc chọn Bàn thờ sơn son thiếp vàng thể hiện lòng biết ơn của con cháu đối với tổ tiên đồng thời mong muốn nhận được sự bảo vệ che chở từ các bậc tiền nhân giúp gia đình được bình an thịnh vượng.

8. Cách chọn bàn thờ sơn son thếp vàng phù hợp

• 8.1 Kích thước: Kích thước bàn thờ cần phải phù hợp với diện tích không gian thờ cúng trong nhà. Một bàn thờ có kích thước vừa phải không quá lớn cũng không quá nhỏ sẽ tạo ra sự hài hòa cân đối cho không gian thờ tự.

• 8.2 Chất liệu: Bàn thờ sơn son thiếp vàng thường được làm từ các loại gỗ tự nhiên như gỗ mít gỗ gụ gỗ hương... Những chất liệu sơn son thiếp vàng không chỉ đảm bảo độ bền cao mà còn có khả năng chống mối mọt tốt đồng thời góp phần tạo nên vẻ đẹp lịch lãm cho bàn thờ.

• 8.3 Kiểu dáng: Có rất nhiều kiểu dáng bàn thờ sơn son thiếp vàng cho bạn lựa chọn từ các kiểu đơn giản đến các kiểu tứ trụ hay lục trụ. Bạn nên chọn kiểu dáng phù hợp với không gian thờ cúng và sở thích cá nhân của gia đình mình.

• 8.4 Màu sắc:Thông thường bàn thờ sơn son thiếp vàng sẽ có màu đỏ kết hợp với vàng tuy nhiên bạn cũng có thể chọn các màu sắc khác như nâu đen... để tạo sự phù hợp với không gian thờ cúng và sở thích của gia đình.

Ngày nay, sơn son thếp vàng không còn quá xa xỉ. Mặc dù quy trình và vật liệu vẫn theo truyền thống, mặt hàng sơn son thếp vàng đã đa dạng và xuất hiện nhiều hơn trong đời sống.