Giải nghĩa hoành phi và câu đối tại từ đường họ Nguyễn Phú – huyện Đông Ngàn, xứ Kinh Bắc
Bức đại tự và đôi câu đối ở từ đường họ Nguyễn Phú, huyện Đông Ngàn, xứ Kinh Bắc – nơi sinh ra một danh nhân thời hiện đại?
Từ đường dòng họ Nguyễn Phú ở vùng Đông Ngàn xưa, nay thuộc khu vực Đông Hội, Đông Anh (Hà Nội), là một công trình mang giá trị lớn về văn hóa và truyền thống. Ngôi từ đường giản dị, cổ kính, gắn liền với cội nguồn của một danh nhân thời hiện đại – người tiêu biểu cho phẩm chất “Cần, Kiệm, Liêm, Chính”. Không cầu kỳ hoa lệ, nhưng từng dòng chữ Hán khắc trên hoành phi và câu đối lại chứa đựng chiều sâu tư tưởng và đạo lý gia tộc.
I. Phiên âm và dịch nghĩa bức hoành phi
Hoành phi: 乾知大始 (Càn tri đại thủy)
- Phiên âm: Càn tri đại thủy
- Dịch nghĩa: Trời biết rõ ngọn nguồn của muôn vật; Trời sinh ra vạn vật từ khởi thủy.
Giải nghĩa:
- Chữ Càn (乾) trong Kinh Dịch tượng trưng cho Trời, là nguồn gốc sinh hóa của vũ trụ.
- Tri (知) là hiểu biết, thông suốt.
- Đại (大) là to lớn, bao quát.
- Thủy (始) là khởi đầu, nguồn gốc.
Cụm “Càn tri đại thủy” xuất phát từ Kinh Dịch – Hệ Từ, nguyên văn:
- 乾道成男，坤道成女。乾知大始，坤作成物。
- Nghĩa là: “Đạo Càn tạo thành nam, đạo Khôn tạo thành nữ. Trời biết rõ nguồn khởi thủy của vạn vật, Đất làm cho muôn vật hoàn thành.”
Câu hoành phi Càn tri đại thủy vì vậy mang triết lý sâu sắc: Trời là nguồn sinh của muôn loài, nắm giữ quy luật tạo hóa; đồng thời cũng hàm ý về nguồn cội của con người – ai cũng nên nhận biết và hướng về gốc rễ của mình. Đây cũng là lời nhắn gửi con cháu họ Nguyễn Phú: hiểu đạo Trời, thuận lẽ tự nhiên, giữ đạo nghĩa và gốc nhân luân.
II. Phiên âm và dịch nghĩa đôi câu đối
Nguyên văn:
- 三支世篤文孫子
- 一甲今傳序穆昭
Phiên âm:
- Tam chi thế đốc văn tôn tử,
- Nhất giáp kim truyền tự mục chiêu.
Dịch nghĩa:
- Ba chi nhiều đời, con cháu nối tiếp lòng hiếu nghĩa;
- Dòng trưởng họ xưa nay, vẫn kính theo thứ bậc tổ tông.
Giải thích:
- Tam chi (三支): Ba chi nhánh của dòng họ, chỉ sự phân tộc nhưng cùng chung nguồn gốc.
- Thế đốc (世篤): Nhiều đời bền lòng, kiên trì giữ đạo.
- Văn tôn tử (文孫子): Con cháu có học, hiểu lễ nghĩa.
- Nhất giáp (一甲): Dòng trưởng trong họ.
- Kim truyền (今傳): Nay vẫn lưu truyền.
- Tự mục chiêu (序穆昭): Tôn ti chiêu – mục, thể hiện thứ bậc và lễ nghi trong việc thờ tự tổ tiên.
Đôi câu đối này ca ngợi truyền thống hiếu học, nề nếp của họ Nguyễn qua nhiều đời. Mỗi thế hệ đều kính trọng tổ tiên, giữ đạo hiếu và duy trì gia phong. Việc dùng các khái niệm “Chiêu – Mục” trong tế lễ cho thấy dòng họ tuân thủ đúng lễ nghi cổ truyền, giữ gìn tôn ti trật tự trong việc thờ phụng.
III. Ý nghĩa tổng quát
Cả hoành phi và câu đối đều thấm đẫm tư tưởng Nho học: kính Trời, trọng Tổ, đề cao đạo nghĩa và học vấn.
- “Càn tri đại thủy” khẳng định quy luật sinh hóa, đồng thời là lời nhắc về cội nguồn, về đạo lý làm người.
- “Tam chi thế đốc văn tôn tử – Nhất giáp kim truyền tự mục chiêu” thể hiện tinh thần gia tộc đoàn kết, tôn trọng thứ bậc, giữ truyền thống hiếu học và lễ nghĩa.
Từ đường họ Nguyễn Phú vì thế không chỉ là nơi thờ tự tổ tiên, mà còn là biểu tượng của tinh thần nhân nghĩa, giản dị và sâu sắc – giống như chính con người sinh ra từ mảnh đất Kinh Bắc này: chân thành, liêm khiết và tận tụy với nước, với dân.
