Tại sao nhiều người cho rằng đỉnh trên bàn thờ là “ngọn núi” tựa Sơn?
Nhiều người quan niệm rằng chiếc đỉnh đồng (hay còn gọi là lư hương) trên bàn thờ tượng trưng cho ngọn núi kê phía sau bát hương, tạo thế “tựa Sơn” cho bàn thờ. Tuy nhiên, theo các nhà nghiên cứu văn hóa cổ truyền, đây không phải là cách hiểu chính xác. Trong truyền thống xưa, đỉnh vốn được dùng để đốt bột hương hoặc hương trầm, chứ không phải vật phong thủy mang tính “núi tựa”. Hình dáng của đỉnh mô phỏng theo chữ Đỉnh (鼎) trong văn tự Trung Hoa, biểu tượng cho quyền lực, sự tôn nghiêm và uy thế. Theo thời gian, khi hương que (hương nén) trở nên phổ biến, chức năng đốt của đỉnh giảm dần, nhưng đỉnh vẫn được giữ lại như đồ gia bảo, vật phẩm tượng trưng cho sự trang trọng và thành kính.
Đỉnh trên bàn thờ nên đặt trước hay sau bát hương?
Theo truyền thống cổ, đỉnh không phải vật đặt ở vị trí cao nhất, mà thường được đặt dưới ngai, khám hoặc bài vị để phục vụ nghi lễ. Lúc đó, đỉnh vẫn dùng để đốt hương, nên phải ở vị trí thuận tiện khi hành lễ. Nhiều bàn thờ không còn ngai hay khám, nên đỉnh thường được đặt ở giữa và phía sau bát hương, trở thành điểm nhấn trung tâm mang tính thẩm mỹ. Cách đặt đỉnh ở giữa và phía sau bát hương vừa hợp lý về không gian, vừa tiện lợi khi cắm hương, tránh để khói hoặc tro hương bám vào đỉnh.
Đỉnh và bát hương có chức năng giống nhau không?
Không.
- Đỉnh thờ xưa được dùng để đốt hương bột, than hoặc hương vụn, thường đi cùng bộ tam sự gồm: đỉnh – ống đũa – hộp hương. Khi dùng, người ta phải thường xuyên thay than và đổ tro, nên đỉnh có tính di động cao.
- Bát hương ra đời sau, khi hương nén trở nên phổ biến, giúp thắp hương tiện lợi và sạch hơn. Bát hương được “an vị” cố định trên bàn thờ, không di chuyển, thể hiện sự ổn định và tĩnh tại.
Vì vậy, hai vật tuy cùng liên quan đến dâng hương nhưng khác nhau hoàn toàn về công năng và ý nghĩa.
Vì sao nhiều nhà lại đặt đỉnh sau bát hương?
Trong thời hiện đại, đỉnh ít được dùng để đốt hương thật, mà chủ yếu để trang trí và thể hiện sự trang trọng của bàn thờ. Khi đó, đặt đỉnh sau bát hương trở nên hợp lý vì:
- Không che khuất tầm nhìn khi cắm hương;
- Giữ bố cục hài hòa, tôn trọng vị trí trung tâm của bát hương;
- Giúp bàn thờ gọn gàng và thuận tiện hơn khi hành lễ.
Nhiều nhà thờ, từ đường hoặc gia đình vẫn giữ bộ tam sự hoặc ngũ sự, trong đó đỉnh đặt ở giữa, hai bên là chân nến (đèn đồng) – thể hiện sự cân đối và trang nghiêm.
Có quy tắc cổ truyền nào cố định vị trí đỉnh và bát hương không?
Theo các tài liệu Hán Nôm còn sót lại, không có quy tắc cứng nhắc về vị trí đỉnh và bát hương. Tuy nhiên, trong dân gian từng lưu truyền nguyên tắc “tiền lư, hậu đỉnh”, tức bát hương ở phía trước, đỉnh phía sau, để tiện cắm và đốt hương. Do không gian và thiết kế bàn thờ khác nhau, có nơi đặt đỉnh trước bát hương, có nơi đặt sau, miễn sao bố cục hài hòa, không cản trở hành lễ, và không che khuất bài vị hoặc ảnh thờ là được.
Đỉnh có cần “an vị” như bát hương không?
Không. Trong nghi thức xưa, đỉnh được thường xuyên di chuyển để thay than, đổ tro, nên không được xem là vật cần an vị cố định. Khi đỉnh chỉ mang tính trang trí và biểu trưng, người ta có thể đặt cố định trên bàn thờ cho cân đối, nhưng không cần làm lễ an vị riêng như với bát hương.
Cần lưu ý gì khi bày đỉnh trên bàn thờ ?
Một số lưu ý khi sắp đặt đỉnh:
- Không đặt đỉnh che khuất bài vị hoặc ảnh thờ;
- Không đặt trực tiếp trên nắp bát hương hay quá gần bát hương, tránh tro bay vào đỉnh;
- Chọn đỉnh có kích thước cân đối với bàn thờ, tránh quá to gây nặng nề hoặc mất thẩm mỹ;
- Nếu chỉ mang tính trang trí, nên đặt sau bát hương, giữ không gian thoáng cho thắp hương.
Hiểu đúng công năng và nguồn gốc của đỉnh giúp bày trí hợp lý, tôn nghiêm và đúng phong tục truyền thống.
