Trên hoành phi có khắc ba chữ “Bùi Gia Biệt Phái”, đây là danh hiệu chỉ một nhánh riêng của dòng họ Bùi, tách biệt từ chi gốc nhưng vẫn cùng huyết thống tổ tiên.
- Hai chữ “Biệt Phái” mang nghĩa “một nhánh riêng rẽ”, thể hiện sự phân chi trong họ tộc.
- Từ “Biệt” chỉ sự khác nhánh, còn “Phái” nói đến mạch truyền đời trong gia hệ.
Hoành phi câu đối gỗ: Bùi Gia Biệt Phái này không phải thể hiện sự xa cách hoàn toàn mà là dấu mốc khẳng định một chi riêng vẫn kế thừa đạo tông và giữ trọn nề nếp gia phong. Dù xa cách về địa lý hay thời gian, các chi phái vẫn cùng gốc tổ, cùng hướng về cội nguồn. Bộ câu đối gắn kèm với hoành phi thể hiện tư tưởng tôn vinh công đức tổ tiên và truyền thống hiếu học, hiếu nghĩa của dòng họ.
Câu đầu viết:
“禁苑花開累出科名傳世譜”
Phiên âm: Cấm uyển hoa khai luỹ xuất khoa danh truyền thế phả, nghĩa là: “Hoa nở trong vườn cấm, đời đời xuất hiện người đỗ đạt, gia phả được truyền mãi qua thế hệ.”
Câu này ca ngợi truyền thống học hành, thành đạt của dòng họ – nơi con cháu nhiều đời kế tiếp lập nên danh khoa, rạng rỡ tổ tông.
Câu đối thứ hai là:
“香溪水遶再遷堂構廠家祠”,
đọc là Hương khê thủy nhiễu tái thiên đường cấu xưởng gia từ,
nghĩa: “Dòng nước thơm quanh chảy, nhà thờ tổ dựng nên lần nữa, dòng họ mở mang cơ nghiệp.”
Câu này gợi hình ảnh thanh tịnh, trong sáng, ví dòng họ như dòng nước Hương trong lành bao quanh từ đường – nơi thờ phụng nghiêm trang, là chốn kết tinh linh hồn của gia tộc.
Một đôi câu khác cũng được khắc trong không gian thờ họ:
“家起禁庭式遡前功基址厚，門高衣德幸憑遠蔭彩光生”,
tạm dịch: “Nhà dựng nơi cấm đình, noi theo công xưa nền gốc vững; cửa cao nhờ phúc đức, hưởng xa ơn tổ ánh sáng sinh.”
Hai câu này thể hiện niềm tự hào về công đức của tổ tiên – những người đã gây dựng cơ đồ bền chặt – đồng thời là lời nhắn nhủ con cháu phải giữ lấy đạo đức, lấy nền nếp làm căn bản để phúc ấm được truyền xa.
Bên cạnh đó, trong các bình luận cổ học, có người giải thích rằng chữ “Biệt Phái” còn mang hàm ý “Phái Biệt Tông Tập”, tức “chi phái riêng nhưng vẫn nối tiếp tông đường.” Tư tưởng này phù hợp với truyền thống tôn tông – kính tổ – trọng đức – khuyến học vốn là cốt lõi của văn hóa Việt. Dù chia nhánh, mỗi chi phái vẫn giữ chung một đạo hiếu, cùng hướng về tổ tiên với lòng tri ân sâu sắc.
Nhìn tổng thể, bộ hoành phi và câu đối “Bùi Gia Biệt Phái” không chỉ là dấu ấn xác lập của một chi họ, mà còn là tuyên ngôn đạo lý gia tộc. Nó thể hiện niềm tự hào về gốc rễ, ca ngợi công đức tiền nhân, khuyến khích thế hệ sau noi gương học hành, tích đức, và duy trì sự thanh liêm trong nếp nhà.
