I. Khái quát về Mẫu Đệ Nhị Thượng Ngàn
Mẫu Đệ Nhị Thượng Ngàn là một vị thánh mẫu quan trọng trong tín ngưỡng thờ Mẫu Tứ Phủ của người Việt, được xem là hóa thân của Mẫu Thượng Ngàn, cai quản non xanh nước biếc, núi rừng bao la. Trên bàn thờ Tam Tòa Thánh Mẫu, Mẫu Thượng Ngàn được thể hiện mặc áo màu xanh, ngồi bên tay phải của Mẫu Thượng Thiên, tượng trưng cho sức mạnh thiên nhiên và quyền năng thần thánh tại cõi rừng thiêng núi thẳm.
II. Truyền thuyết và thân thế Mẫu Đệ Nhị Thượng Ngàn
Về truyền thuyết và thân thế, Mẫu Đệ Nhị Thượng Ngàn được kể là tiên nữ ở núi Thiên Thai, vì yêu thích cảnh sơn lâm mà xin đầu thai làm con gái vua Hùng, được giao cai quản vùng rừng núi. Một truyền thuyết khác cho rằng bà là con của Thánh Tản Viên Sơn (Sơn Tinh) và công chúa Mỵ Nương, gắn liền với quyền lực và sự linh thiêng của núi rừng. Tại vùng dân tộc Tày ở Đông Cuông (Yên Bái), dân gian truyền rằng bà tên là Đề Thị Kiều, vợ của ông Hà Văn Thiêm – người có công lớn trong chống giặc Nguyên. Sau khi ông hy sinh, bà giúp dân lập bản, dạy nghề và chữa bệnh, từ đó người dân lập miếu thờ bà cùng con trai hai bên bờ sông Hồng.
III. Vai trò Mẫu Đệ Nhị trong tín ngưỡng Tứ Phủ
Trong tín ngưỡng Tứ Phủ, Mẫu Đệ Nhị là vị có quyền cao nhất trong Sơn Trang, cai quản 36 động Sơn Trang. Bà là một trong Tứ Phủ Chầu Bà và thường giáng về trong các buổi hầu đồng tại các phủ chính như Đông Cuông (Yên Bái), Suối Mỡ (Bắc Giang) và Bắc Lệ (Lạng Sơn).
IV. Nghi thức hầu đồng và giáng ngự
Khi Mẫu Đệ Nhị Thượng Ngàn giáng đồng, hình tượng của bà được miêu tả mặc áo xanh tượng trưng cho rừng núi bạt ngàn, cầm quạt múa mồi, đeo kiềng bạc và khăn buồm. Bà đôi khi giáng về để chứng đàn và phát lộc cho con nhang, đệ tử. Một nghi thức đặc biệt trong hầu đồng là nghi thức đội dầu, nhằm cầu chứng giáng ngự của Chầu. Người thực hiện đội mâm gồm cau, trầu, thuốc lào và tiền lẻ. Khi lửa đốt cháy bó môi, nếu một đồng tiền ngửa hoặc một sấp, đó là dấu hiệu Phật Thánh đã chứng. Người đội dầu sau đó lạy tạ, rời đàn, nhường chỗ cho người tiếp theo, tạo nên sự tuần hoàn và uy linh trong nghi lễ.
V. Thơ văn và chầu văn ca ngợi Mẫu
Trong các buổi lễ, các bài chầu văn ca ngợi Mẫu Đệ Nhị thường nhắc đến bà với những hình ảnh trữ tình và huyền thoại, mô tả dung nhan rực rỡ, tóc xanh da sáng, quyền uy lẫm liệt giữa non ngàn mây phủ, như trong câu: “Rồng vàng tiền chúa Thượng Ngàn Đông Cuông Tuần Quán giáng đàn xuống đây…”.
VI. Ý nghĩa văn hóa và tâm linh
Tín ngưỡng thờ Mẫu Đệ Nhị Thượng Ngàn thể hiện tình yêu thiên nhiên, lòng tôn kính đối với núi rừng của người Việt, tinh thần uống nước nhớ nguồn và khát vọng về cuộc sống yên lành, mưa thuận gió hòa, cây cối tươi tốt. Trong chiến tranh, rừng còn là nơi che bộ đội chống quân thù, càng làm tăng thêm sự linh thiêng của vị thánh mẫu cai quản rừng núi.
VII. Những nơi thờ Mẫu Đệ Nhị tiêu biểu
Các nơi thờ Mẫu Đệ Nhị Thượng Ngàn tiêu biểu gồm Đền Đông Cuông (Yên Bái) gắn với sự tích Mẫu giáng sinh, Đền Suối Mỡ (Bắc Giang) và Đền Bắc Lệ (Lạng Sơn).
