1. Giới thiệu chung về tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên
Trong các phong tục truyền thống của người Việt, nghi thức cúng gia tiên là một tập tục thiêng liêng, thể hiện lòng biết ơn và đạo lý “uống nước nhớ nguồn”. Đây là nghĩa vụ linh thiêng của con cháu với ông bà tổ tiên, được duy trì qua nhiều thế hệ.
Tuy nhiên, không phải ai cũng nắm rõ cách thức thờ cúng, khấn vái tổ tiên theo đúng nghi lễ truyền thống.
Vậy quy chuẩn của các nghi thức thắp hương là gì?
2. Quan niệm tâm linh của người Việt
Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên là hình thức tưởng nhớ người đã khuất có quan hệ huyết thống. Đây là một tục lệ phổ biến trong văn hóa nhiều dân tộc châu Á, trong đó có Việt Nam.
Người Việt tin rằng mọi vật đều có linh hồn. Mỗi con người tồn tại dưới hai phần: hồn và xác. Khi qua đời, phần hồn tách khỏi xác và đi về cõi u minh. Từ thời tiền sử, con người đã tin vào sự tồn tại vĩnh viễn của linh hồn và đối xử với người mất như khi họ còn sống.
3. Vai trò và ý nghĩa của việc thờ cúng tổ tiên
Thờ cúng tổ tiên thể hiện niềm tin vào mối liên hệ giữa người sống và người chết cùng huyết thống. Có sự giao lưu giữa cõi âm và cõi dương, trong đó con cháu khấn vái, tổ tiên chứng giám và phù hộ.
Vì thế, hầu hết gia đình người Việt đều có bàn thờ tổ tiên, ít nhất là treo ảnh thờ trong nhà một cách trang trọng.
4. Các dịp cúng lễ tổ tiên
Việc thờ cúng được thực hiện hàng ngày và đặc biệt vào các dịp lễ Tết, cưới hỏi, làm nhà, tang ma, đầu năm mới, ngày rằm hay khi trong nhà có chuyện trọng đại như thi cử, sinh nở, đi xa...
5. Mở rộng khái niệm tổ tiên trong văn hóa Việt
Tổ tiên không chỉ giới hạn trong phạm vi gia đình. Người Việt còn thờ những người có công với làng, nước như Thành Hoàng làng, Cảnh Mẫu, Mẹ Âu Cơ, Vua Hùng, Hưng Đạo Đại Vương… Những vị này được gọi là cha làng, cha nước và được cúng giỗ trang trọng hằng năm.
6. Các bước trong nghi lễ thờ cúng: Cúng – Khấn – Vái – Lạy
Gia chủ là người chủ trì nghi lễ. Quá trình cúng bắt đầu bằng việc chuẩn bị lễ vật, sau đó thắp hương, đánh chuông, khấn vái, rồi thực hiện động tác vái hoặc lạy tùy theo mối quan hệ với người được thờ.
7. Giải thích chi tiết từng hành động nghi lễ
Cúng
Là hành động chuẩn bị mâm lễ gồm: hương, hoa, đèn, trà, quả (7 loại), rượu, nước, thực phẩm, rồi thắp nhang, thắp đèn, khấn vái hoặc lạy để thể hiện sự hiếu kính và cầu mong điều lành.
Khấn
Là lời trình bày nhỏ, lầm rầm trong miệng: gồm thông tin về ngày tháng, địa điểm, người khấn, người quá cố, mục đích buổi lễ và lời cầu nguyện.
Vái
Là cách chào kính cẩn. Người khấn chắp tay trước ngực, đưa lên trán, cúi đầu, hơi khom lưng. Dùng chủ yếu khi đứng, đặc biệt là khi ở ngoài trời.
Lạy
Là biểu hiện lòng thành kính sâu sắc bằng cả tâm và thân thể. Có sự khác nhau trong thế lạy giữa nam và nữ.
8. Thế lạy của đàn ông
Nam giới đứng nghiêm, chắp tay ngang trán, cúi xuống, xòe hai bàn tay úp xuống đất, đồng thời quỳ gối trái. Sau đó đứng dậy, chắp tay lại và lặp lại động tác.
Thế lạy này mang vẻ hùng dũng, tượng trưng cho dương, nhưng khó áp dụng khi mặc Âu phục. Ngày nay thường chỉ còn được thực hiện trong dịp Tết hay lễ trọng, khi mặc áo dài khăn đóng.
9. Thế lạy của phụ nữ
Có hai kiểu phổ biến:
-
Kiểu 1: Ngồi trệt, vắt chân trái, ngửa bàn chân phải, chắp tay đưa lên trán, cúi đầu chạm tay đặt úp trên mặt đất, giữ khoảng 12 giây, rồi ngồi dậy chắp tay lại. Lặp lại đủ số lần lạy. Sau khi lạy xong, vái ba vái rồi lui ra.
-
Kiểu 2: Quỳ cả hai gối, ngồi lên gót chân, chắp tay đưa lên đầu, cúi đầu chạm tay. Kiểu này dễ gây đau và không đẹp mắt.
10. Ý nghĩa số lần vái và lạy
-
2 lạy/vái: Dành cho người còn sống (ví dụ như cô dâu chú rể lạy cha mẹ). Khi đi phúng viếng, nếu là vai trên so với người mất thì chỉ vái 2 vái. Nếu đã chôn cất thì lạy 4 lạy.
-
3 lạy/vái: Dành cho lễ Phật, tượng trưng cho Tam Bảo: Phật – Pháp – Tăng. Có nơi thực hiện 4 hoặc 5 lạy. Nếu không tiện lạy thì vái ba vái thay thế.
-
4 lạy/vái: Dành cho ông bà, cha mẹ đã mất, hoặc Thánh Thần. Tượng trưng cho tứ thân phụ mẫu, tứ phương, tứ tượng. Gồm cả cõi âm lẫn dương.
-
5 lạy/vái: Dành cho vua hoặc những nhân vật lịch sử như Hùng Vương. Tượng trưng cho ngũ hành hoặc 5 phương (Đông, Tây, Nam, Bắc, Trung). Hiện nay vẫn áp dụng trong các lễ giỗ tổ quốc gia.
11. Ba hình thức lạy phổ biến trong dân gian
1. Ngã mạn lễ
Lạy vì sợ bị chê trách, không có thành tâm. Cử chỉ lạy qua loa, kiêu căng, miễn cưỡng.
2. Cầu danh lễ nghĩa
Lạy để lấy lòng người khác hoặc vì mục đích danh vọng. Không xuất phát từ niềm tin chân thành.
3. Thâm tâm cung kính lễ
Lạy với sự thành tâm từ thân đến tâm. Là cách lễ đúng trong tinh thần Phật giáo. Người lạy theo cách này sẽ dễ cảm ứng với các bậc thiêng liêng và làm chủ tâm mình.
