Hỏi 1: Thần Chủ là gì và có ý nghĩa như thế nào trong thờ tự?
Thần Chủ, còn được gọi là bài vị, là vật linh thiêng dùng để an vị linh hồn của tổ tiên hoặc thần linh trong không gian thờ cúng. Đây được xem như biểu tượng của sự hiện diện tâm linh, giúp con cháu có nơi hướng về, tưởng niệm và bày tỏ lòng hiếu kính với người đã khuất. Việc lập Thần Chủ mang ý nghĩa thiêng liêng, không chỉ thể hiện đạo hiếu và lòng tôn kính đối với tổ tiên, mà còn góp phần duy trì truyền thống gia phong, giữ gìn nền nếp thờ tự của dòng họ.
Hỏi 2: Có bao nhiêu loại Thần Chủ và mỗi loại được sử dụng trong trường hợp nào?
Thần Chủ trong phong tục thờ tự được chia thành hai loại chính, gồm Thần Chủ tạm và Thần Chủ vĩnh viễn. Thần Chủ tạm thường được lập ngay sau khi người mất, nhằm an vị vong linh trong giai đoạn đầu tang lễ. Sau khi mãn tang, loại Thần Chủ này sẽ được “mai” đi, tức là đem chôn hoặc hóa theo nghi thức truyền thống. Thần Chủ vĩnh viễn được lập sau khi mãn tang để thờ lâu dài, đặt cố định trong khám thờ, từ đường hoặc bàn thờ tổ tiên. Loại này thường được làm trang nghiêm, chạm khắc tinh tế, thể hiện sự bền vững và tôn kính của con cháu đối với tổ tiên.
Hỏi 3: Nếu trong nhà vừa có khám thờ vừa có Thần Chủ thì nên bố trí như thế nào cho đúng lễ?
Trong không gian thờ cúng, Thần Chủ luôn được đặt ở vị trí tôn nghiêm nhất. Nếu trong nhà có khám thờ hoặc ngai thờ, Thần Chủ phải được đặt bên trong khám, vì đây là nơi tượng trưng cho vị ngự của thần linh hay tổ tiên. Trường hợp không có khám thờ, Thần Chủ có thể được đặt trực tiếp trên bàn thờ giữa, nhưng cần đặt trên bệ riêng hoặc kệ gỗ cao hơn các lễ vật khác để thể hiện sự tôn trọng. Việc bố trí phải cân đối, tránh để lẫn lộn với các đồ thờ khác nhằm giữ cho không gian thờ cúng được thanh tịnh và trang nghiêm.
Hỏi 4: Thần Chủ thường được làm bằng loại gỗ gì?
Chất liệu làm Thần Chủ tùy thuộc vào phong tục từng vùng miền, nhưng điểm chung là phải chọn loại gỗ bền, thơm và không bị mối mọt. Thông thường, người ta ưa dùng các loại gỗ như hoàng đàn, táo, thị hoặc bạch đàn (thuộc họ hoàng đàn, khác với loại bạch đàn công nghiệp). Những loại gỗ này vừa mang mùi thơm tự nhiên, vừa tượng trưng cho sự thanh khiết, giúp không gian thờ thêm linh thiêng. Tuyệt đối không dùng gỗ tạp, gỗ cũ hay gỗ đã qua sử dụng, vì có thể ảnh hưởng đến sự thanh tịnh và ý nghĩa tâm linh của Thần Chủ.
Hỏi 5: Có trường hợp nào không dùng Thần Chủ mà chỉ dùng ngai hoặc ỷ thờ không?
Trong một số gia đình, có thể chỉ thấy ngai hoặc ỷ thờ mà không có bài vị Thần Chủ, nhưng điều này không đồng nghĩa với việc thiếu linh vị. Theo phong tục cổ truyền, ngai hoặc ỷ thờ là biểu tượng cho ngai vị tổ tiên, còn Thần Chủ là nơi ngự của linh hồn cụ thể. Ở nhiều dòng họ, Thần Chủ thường được khắc trực tiếp vào bên trong khám hoặc ngai, khiến bên ngoài nhìn vào tưởng như không có bài vị riêng. Vì vậy, việc thờ chỉ có ngai hoặc ỷ vẫn hợp lễ nếu Thần Chủ đã được hợp nhất trong cấu trúc thờ tự.
Hỏi 6: Kích thước và hình thức Thần Chủ có quy định cụ thể không?
Thần Chủ không có kích thước cố định, mà tùy theo quy mô bàn thờ và vai vế của người được thờ. Trong các nhà thờ họ lớn, Thần Chủ có thể cao từ vài chục phân trở lên, chạm khắc tinh xảo, thể hiện sự trang nghiêm. Trong gia đình nhỏ, Thần Chủ thường được làm đơn giản, vừa tầm mắt, đủ thể hiện lòng thành. Trên mặt Thần Chủ thường khắc chữ Hán Nôm theo đúng quy tắc, ghi rõ họ tên, tước hiệu, ngày sinh và ngày mất của người được thờ. Quan trọng nhất là hình thức phải trang trọng, bố cục hài hòa, thể hiện sự cung kính.
Hỏi 7: Khi nào cần “mai” Thần Chủ và cách thực hiện ra sao?
Thần Chủ tạm, được lập ngay sau khi người mất, sẽ được “mai” đi khi mãn tang, tức sau 3 năm hoặc khi lập Thần Chủ vĩnh viễn. Nghi thức “mai” được thực hiện trong không khí trang nghiêm, thường là đem bài vị cũ chôn dưới gốc cây cổ thụ hoặc hóa tại sân nhà, kèm theo lời khấn tạ thần linh và tổ tiên. Hành động này mang ý nghĩa tiễn biệt phần tạm để an vị phần chính thức, giúp linh hồn người mất yên ổn về với tổ tiên, đồng thời thể hiện sự trọn vẹn trong hiếu lễ.
Hỏi 8: Có nên phân biệt giữa bài vị và Thần Chủ không?
Bài vị và Thần Chủ về bản chất có liên quan mật thiết, nhưng Thần Chủ mang ý nghĩa linh thiêng và trang trọng hơn. Bài vị là tấm gỗ ghi tên người được thờ, mang tính tượng trưng, trong khi Thần Chủ được xem như nơi ngự của linh hồn hoặc thần linh. Trong các dòng họ lớn hoặc gia đình có truyền thống thờ cúng lâu đời, Thần Chủ luôn là trung tâm của không gian thờ, tượng trưng cho sự hiện diện của tổ tiên, giúp con cháu hướng tâm, duy trì đạo hiếu và tiếp nối gia phong.
Thần Chủ không chỉ là vật phẩm thờ cúng đơn thuần, mà còn là linh khí kết nối giữa cõi âm và dương, giữa tổ tiên và con cháu. Việc lập, bố trí và giữ gìn Thần Chủ đúng cách không chỉ thể hiện lòng hiếu kính mà còn góp phần gìn giữ nét đẹp trong văn hóa thờ tự truyền thống Việt Nam.
