Nhà nền đất ở Quốc Oai có còn được xem là kiến trúc cổ?
Đúng. Những ngôi nhà nền đất Bắc Bộ cổ như ở Quốc Oai hiện nay vẫn được xem là kiến trúc truyền thống nguyên bản, giữ được hình thái ban đầu và chưa qua cải tạo bằng gạch hay xi măng. Trong bối cảnh đô thị hóa mạnh, việc một ngôi nhà vẫn còn giữ bức bàn, cửa võng, nền đất nện là rất hiếm, mang giá trị đặc biệt về văn hóa – lịch sử – dân gian.
Đặc điểm nổi bật của nhà nền đất cổ
Nhà nền đất được làm bằng đất nện kỹ, giúp mát về mùa hè, ấm về mùa đông. Cửa bức bàn – kiểu cửa gỗ lớn có thể tháo lắp linh hoạt – vừa chắn gió vừa tạo không gian riêng tư. Phần bức bàn và cửa võng thường được chạm khắc tinh xảo, thể hiện trình độ thủ công cao của nghệ nhân xưa.
Vật liệu chủ yếu gồm gỗ, đất, rơm, tre nứa, tất cả đều là chất liệu tự nhiên, mang tính bền vững và gần gũi với môi trường. Nền nhà thường không lát gạch, không tráng xi măng, giúp giữ nguyên vẻ mộc mạc và hồn xưa của ngôi nhà Bắc Bộ.
Những ngôi nhà nền đất còn lại ở đâu?
Hiện nay, một số ngôi nhà nền đất cổ vẫn còn tồn tại ở Quốc Oai (Hà Nội), Hà Nam, Nam Định, Bắc Ninh, và rải rác tại các vùng trung du cũ. Tuy nhiên, phần lớn đã bỏ hoang hoặc chỉ dùng tạm, do điều kiện sinh hoạt hiện đại không còn phù hợp.
Một số gia đình có gốc dòng họ lâu đời vẫn giữ lại để bảo tồn nếp sống và di sản kiến trúc truyền thống, xem đó như kỷ vật của tổ tiên.
Nhược điểm của nền đất
Nền đất dễ ẩm thấp, khó vệ sinh trong mùa mưa và bám bụi nếu không được quét dọn thường xuyên. Tuy nhiên, xưa kia người dân thường đóng hạt trám hoặc trải chiếu cói lên nền để khắc phục, vừa tăng độ bền vừa tạo vẻ ấm cúng. Với cách chăm sóc phù hợp, nền đất vẫn có thể giữ được nhiều năm mà không hỏng.
Giá trị của những ngôi nhà nền đất cổ
Nhà nền đất Bắc Bộ không chỉ là công trình kiến trúc mà còn là ký ức văn hóa sống. Nó thể hiện cách ứng xử hài hòa của con người với thiên nhiên, sự tinh tế trong xây dựng thủ công và nếp sống giản dị của người Việt xưa.
Ngày nay, những ngôi nhà còn nguyên nền đất, bức bàn và vì kèo gỗ trở thành di sản quý, cần được nghiên cứu, phục dựng và bảo tồn như một phần của ký ức làng quê Bắc Bộ.
Bát hương của cụ Nguyễn Khuyến – thực hư chuyện “vua Mạc phong tặng”
Nhiều thông tin từng lan truyền rằng bát hương của cụ Nguyễn Khuyến được vua Mạc phong tặng. Tuy nhiên, qua khảo cứu thực tế và so sánh kiểu men gốm, các nhà nghiên cứu nhận định: bát hương này thuộc dòng gốm Phù Lãng, một dòng gốm nổi tiếng ở Bắc Ninh, không phải đồ ngự chế hay vật phẩm phong tặng của triều đình Mạc.
Có thật bát hương này từ thời vua Mạc?
Bát hương thời Mạc thường có men xanh lục đặc trưng, khắc niên hiệu chính thống. Tuy nhiên, mẫu bát hương của cụ Nguyễn Khuyến lại giống với loại gốm thời Lê Trung Hưng hoặc Hậu Lê, có kỹ thuật và họa tiết tương tự.
Vì vậy, nhiều khả năng đây chỉ là bát hương dân dụng dòng Phù Lãng, chứ không phải đồ ban tặng từ triều đình. Câu chuyện “vua Mạc phong tặng” có thể là cách dân gian tôn vinh danh nhân, chứ không phải sự kiện lịch sử xác thực.
Đặc điểm của bát hương gốm Phù Lãng
- Xuất xứ: làng Phù Lãng (Quế Võ, Bắc Ninh)
- Chất liệu: đất sét pha cát, nung nhiệt độ cao, bền chắc
- Men: xanh lục, men lam hoặc nâu sẫm đặc trưng
- Kiểu dáng: đơn giản, ít hoa văn cầu kỳ
- Niên đại: phổ biến từ thời Lê Trung Hưng đến đầu thế kỷ XX
Những chiếc bát hương Phù Lãng phản ánh phong tục thờ cúng dân gian, đồng thời cho thấy tay nghề gốm cổ truyền bậc thầy của người Việt.
Giá trị thực sự của bát hương
Dù không phải “vua Mạc phong tặng”, bát hương của cụ Nguyễn Khuyến vẫn có giá trị lịch sử và văn hóa đặc biệt, vì gắn liền với một danh nhân lớn của văn học Việt Nam. Nó giúp chúng ta hiểu rõ hơn về thực hành thờ tự, tín ngưỡng và nghệ thuật gốm cổ truyền của vùng Bắc Bộ.
Cần lưu ý gì khi xác định bát hương cổ
- Xem niên hiệu hoặc dấu khắc trên thân gốm
- Phân tích men, màu, và kỹ thuật nung
- Tham khảo ý kiến chuyên gia khảo cổ – bảo tàng
- Đối chiếu với các mẫu chuẩn cùng thời kỳ
Việc xác định niên đại gốm cần dựa trên chứng cứ vật chất và phương pháp khoa học, không chỉ truyền miệng hoặc thông tin báo chí.
