I. Xuất xứ và hoàn cảnh
Câu đối được ghi nhận có nội dung:
歐海報歸槎，袍笏待看遊子貴
休亭有晚福，斗芝忽迓使星來
Phiên âm:
Âu hải báo quy tra, bào hốt đãi khan du tử quý
Hưu đình hữu vãn phúc, đẩu chi hốt nhạ sứ tinh lai
Câu đối thờ Âu Hải báo quy tra- Hưu đình hữu vãn phúc là một đôi câu đối chữ Hán thường dùng để chúc mừng người đi xa trở về vinh hiển, đặc biệt trong các gia tộc có người đỗ đạt, làm quan hoặc đi sứ trở về. Nhiều nhà nghiên cứu và người am hiểu Hán học đã góp công đọc, giải và chú thích rõ từng ý, cho thấy đây là một tác phẩm có giá trị văn chương, điển tích và ẩn ý sâu sắc.
II. Giải nghĩa từng phần
1. “Âu hải báo quy tra, bào hốt đãi khan du tử quý”
- Âu hải (歐海): nghĩa là biển Âu, ám chỉ xứ trời Tây, hải ngoại. Trong Hán văn, chữ “Hải” không chỉ là “biển”, mà còn được dùng nghĩa mở rộng là phương trời xa, cõi ngoài bốn bể.
- Báo quy tra (報歸槎): “Tra” là bè gỗ, liên tưởng điển tích Trương Kiên cưỡi bè lên Ngân Hà – tượng trưng cho người đi xa, vượt muôn trùng sóng gió, nay trở về.
→ Âu hải báo quy tra: Tin lành từ phương Tây báo về: thuyền xưa nay đã trở lại.
- Bào hốt (袍笏): áo mũ, thẻ hốt – chỉ triều phục của quan lại.
- Đãi khan du tử quý (待看遊子貴): Chờ đón, chiêm ngưỡng người con đi xa nay hiển quý, thành đạt trở về.
→ Cả vế mang ý:
Tin vui từ trời Âu, thuyền cũ trở về, áo mũ sẵn sàng đợi trông người con xa nay vinh hiển.
2. “Hưu đình hữu vãn phúc, đẩu chi hốt nhạ sứ tinh lai”
- Hưu đình (休亭): chốn hưu nhàn, có thể là nhà hưu quan – người đã cáo quan về quê, sống an nhiên.
- Hữu vãn phúc (有晚福): vẫn còn hưởng phúc muộn màng, phúc đến khi tuổi xế chiều.
- Đẩu chi (斗芝): sao Bắc Đẩu và cỏ Chi – biểu tượng của phúc lộc, trường thọ, tinh tú cao quý.
- Hốt nhạ (忽迓): bỗng nghênh đón, vội vàng ra chào.
- Sứ tinh (使星): vì sao sứ giả, chỉ người mang mệnh quý, đi sứ hoặc làm quan lớn.
→ Vế này có thể dịch:
Chốn nghỉ nhàn còn hưởng phúc muộn, sao Đẩu cỏ Chi vội đón sứ tinh về.
III. Dịch nghĩa và dịch thơ
Dịch nghĩa xuôi:
Tin lành từ trời Âu báo thuyền cũ trở về, áo mũ triều quan sẵn sàng đón người con xa xứ nay hiển quý.
Chốn hưu nhàn hưởng phúc muộn, sao Đẩu cỏ Chi bỗng nghênh đón tinh tú sứ giả đến thăm.
Dịch thơ ý họa:
Tin vui hải ngoại thuyền xưa trở lại,
Áo mũ triều nghi chờ đón khách viễn du.
Quán nghỉ phúc muộn càng thêm thịnh,
Sao Đẩu cỏ Chi nghênh tiếp sứ tinh về.
IV. Bình chú và suy luận
Theo nhiều ý kiến của các nhà Hán học, đôi câu đối này không phải chỉ là lời chúc mừng bình thường, mà có thể liên quan đến một sự kiện cụ thể thời Nguyễn, chẳng hạn khi vua Khải Định hay hoàng tử Vĩnh Thụy (vua Bảo Đại sau này) đi Pháp và trở về.
Khi đó, các quan hưu triều được lệnh hoặc tự chuẩn bị triều phục (bào hốt) để ra nghênh giá hoặc tiếp sứ giả triều đình, nên mới có hình ảnh “bào hốt đãi khan du tử quý”.
Hình ảnh “đẩu chi hốt nhạ sứ tinh lai” thể hiện thiên tượng sáng rực đón người quý nhân về nước, vừa mang yếu tố chúc phúc – chiêm nghiệm – tượng trưng.
