2 câu thơ Hán Nôm cổ: “涸轍蘇魚，誰汲西江水；長途展驥，人如梅驛花”, được đọc là “Hạc triệt tô ngư, thùy cấp Tây Giang thủy; Trường đồ triển ký, nhân như mai dịch hoa” là một câu đối mang ý nghĩa sâu xa, vừa biểu tượng nhân sinh, vừa ẩn chứa triết lý về thời vận và phẩm cách con người.
- Trước hết, “hạc triệt tô ngư” được giải thích theo từ điển Hán Nôm là hình ảnh “cá nằm trong vết bánh xe khô cạn”, chỉ cảnh ngộ khốn cùng, tuyệt vọng như con cá mắc cạn khi nước đã rút hết.
- Âm “hạc” trong chữ này vốn cùng gốc với “khô”, mang nghĩa chỉ sự cạn kiệt, khô héo, trơ trọi như chim hạc gầy guộc, thiếu sức sống.
- Câu “thùy cấp Tây Giang thủy” đặt vấn đề: ai sẽ mang nước từ sông Tây Giang đến cứu con cá đang hấp hối. Ẩn dụ này phản ánh khát khao được giúp đỡ giữa cảnh gian nan, như người lâm vào bĩ cực mong có tri âm tương trợ.
Câu sau, “Trường đồ triển ký, nhân như mai dịch hoa”, gợi hình ảnh con tuấn mã trên đường dài, biểu trưng cho chí hướng và tài năng được phát huy khi có cơ hội.
Hình ảnh “nhân như mai dịch hoa” ví con người như cành mai nở bên trạm dịch – nơi gió sương khắc nghiệt nhất. Hoa mai vốn là biểu tượng cho sự kiên cường, thanh cao, nở giữa giá lạnh, thể hiện bản lĩnh con người dẫu trong nghịch cảnh vẫn giữ phẩm hạnh và tỏa hương riêng.
Liên hệ với thơ của Lục Du trong bài “Vịnh Mai”:
“驿外断桥边，寂寞开无主。已是黄昏独自愁，更著风和雨。无意苦争春，一任群芳妒。零落成泥碾作尘，只有香如故。”
Dịch ý: Ngoài trạm dịch, bên cầu gãy, hoa mai lặng lẽ nở không người thưởng thức. Dù gió mưa, dù tàn úa thành bụi đất, hương vẫn như xưa. Hình tượng này diễn tả chí khí thanh bạch, sự trung thực, kiên định, không vì thời thế mà thay đổi.
Toàn bộ nội dung cho thấy sự thống nhất trong cách hiểu:
Câu đối thờ Hạc triệt tô ngư- Trường đồ triển ký là lời cảm khái về thân phận và phẩm cách. Con người trong nghịch cảnh, như cá mắc cạn cần nước cứu, hay như hoa mai giữa mưa gió, vẫn giữ được tinh thần tự trọng và ý chí vươn lên. Đó là thông điệp nhân sinh: biết trân trọng nội lực bản thân, không ngã lòng trước thời cuộc, và dù trong cô độc vẫn tỏa hương như cành mai nơi trạm dịch chiều đông.
